Wednesday 31 December 2008

Driving culture and country’s development

Замын хөдөлгөөний соёл ба улс орны хөгжил

Гурав хоногийн өмнө аав, ээжийнх рүүгээ явж байгаад зам дээр дайруулан нас барсан хүн, түүнийг дайрсан машин, жолооч, цагдаа нарын хажуугаар гарсан юм. Машин барьж байхдаа хөдөлгөөнд соёлгүй, бүдүүлэг оролцож буй нөхдийг хараад нэг юм бичиж санал бодлоо та нартай хуваалцана даа гээд бодож явж байсанд минь маш хүчтэй ташуур болж нуруун дундуур минь гүвдрүү үсэртэл ороолгосон юм шиг л боллоо.

Монголчуудад юу байна, мөнгө л байгаа юм биш үү? Японоос автомашин импортолдог улсуудыг Монгол улс Сингапур, Малайз зэрэг улсуудын урд гишгэн тэргүүлж буйг эндээс харж болно. Баян байгаа биз

Аливаа улсын хөгжил, соёлыг нэг хүнд ногдох ДНБ, бичиг үсэгт тайлагдсан байдал, нярайн эндэгдэл, урт наслал гэх мэт гол гол хэдэн хүчин зүйлсээр хэмждэг. Үүн дээр нь замын хөдөлгөөний соёлын тухай хэмжиж болохуйц үзүүлэлтүүдийг нь оруулбал яг таарах юм шиг харагдаад байдаг юм. Автомашинтай хүний хувь хүний хөгжил, зан чанар болон түүний ёс суртахуун тэргүүтэн нь чухамхүү тэрхүү бодгалийн замын хөдөлгөөнд хэрхэн оролцож байгаагаар нь шууд харагдаж чаддаг гэдэгтэй та бүхэн надтай санал нийлэх үү?

Гэрэл дохион дээр явган зорчигчийн зурвас хөндөлсөж зогсдог жолооч, бэлэн эгнээ замаараа явахгүй заавал голоор нь явдаг жолооч, машины зогсоол дээр машинаа ном ёсны байрлалаар нь бус гурван машин зогсох зайд хөндөлдүүлж тавьдаг жолооч, дүрэм зөрчин өөр гэрлээр орж аваар гаргах шахдаг жолооч нарын гэр орон, ажил албан дээрээ үзүүлж гаргадаг зан авир нь үүн шигээ гаж байдаг биз. Бие биендээ зам тавьж өгөөгүй төлөө хэрэлдэх бол юу ч биш бүр гарч ирээд зодолдож буй жолооч нарыг хэд хэд харсан. Яагаад ийм өчүүхэн юмнаас болоод өөрсдийгөө нервтүүлээд байдаг юм бол оо гээд гайхаад бардаггүй юм. Энэ бүх зүйл зөвхөн уур, неврээр тогтоод зогсдог бол амар санж. Гэтэл Түдэв гуайн энэ оны 9 сард хэвлэгдсэн Дал сонинд бичсэнээр бол манайд автын ослоор өдөрт нэг хүн амиа алдаж, гурван хүн хөнгөн, хүндээр бэртдэг болжээ. Мянган хүнд ногдох автомашины тоогоор дэлхийн 180 орны хойноосоо гуравт ордог атлаа авто ослоор нас барсан хүний тоогоороо эхний 16-д орж байгаа юм байна.

Замын цагдаагийн газрын ажилтнууд “Өнөөдөр хөдөлгөөний аюулгүй байдал Монгол Улсад онц ноцтой байдалд байна. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэхээр хөдөө орон нутагт гарч буй гурван осол тутмын нэгд нь хүн нас барж байна. Улаанбаатарт 4.5 хэрэг тутмын нэгд нь хүн амиа алддаг. Энэ бол том үзүүлэлт. Долдугаар сарын 1-ний үймээний үеэр дөрвөн хүн буудуулж нас барсан нь бүх хүний анхаарлыг татлаа. Гэтэл замын осол гэх чимээгүй дайнд маш олон хүн нас барж, гэмтэж байна. Түүний ард хэчнээн хүний аж амьдрал сүйрч байгаа бол” гэж халаглан Өнөөдөр сонинд ярилцлага өгсөн байна билээ. Эдгээрийн нилээд хувь нь согтуу жолооч нарын хийсэн үйлдэл байгаа гэдэгт би бат итгэлтэй байна.

Авто осолд замын чанар, өргөн мэдээж шууд нөлөөлж буй. Хот, аймгаас орж гарах тоолонд татвар аваад байдаг. Тэр мөнгө хаашаа ордог юм бүү мэд. Долоон метр стандартын өргөнтэй байдаг замаас нэг метрийн өргөнийг нь “идэж” гүзээгээ дүүргэсэн хүний үнэргүй дарга нар хойд насандаа халуун тогоонд шаруулах биз дээ. Ядаж байхад тарган бие нь хурдан ч шарагдахгүй нилээд их тамын тогооны “нүүрсийг” үрэх биз. Үүнээс гадна ийм заманцар дээр хурд хэтрүүлэн давхидаг жолооч нарын түмэн буруу бий. Шумахерийн машин, уралддаг зам нь биднийхээс шал өмнөө юм байдаг байхгүй юу даа.

Хэдэн долоо хоногийн өмнө ажлынхаа урд талын зам дээр машинаа тавьсан байж байгаад дугаараа хураалгаад дүүргийнхээ замын цагдаагийн газраас арван мянган цаас төлж авсан. Ёстой кайфтай мөнгөө төлсөн. Гэвч тэрнээс хойш манай энэ хавиар цагдаа ах дахиж яваагүй дэг. Өөрөөр хэлбэр арга зам нь байгаад байдаг хэрэгжүүлдэг хүмүүс нь тогтмол хэрэгжүүлэхгүй бол хууль гууль болох юм даа. Тэгэхээр би зүгээр л тэр өдрийн азгүй нэгэн тахиа болсон болж таараад байгаа юм.

Бидний эргэн тойронд хөлхөлдөж буй 200.000 орчим автомашиныг жолоодогч та бид л соёлтой, ухаалаг байхгүй бол “Би хүн сүхдэж алаагүй, сүх зарсан дэлгүүрийн буруу” гэдэг онигоо шиг бүх бурууг хуучин, ямбий машин оруулж ирсэн, замын цагдаа нь хахууль авдаг, тэр эхэлж намайг шахсан болохоор би шахаж явна ч гэдэг юм уу буруу хандлагаар бие биедээ хандаад байвал замын байдал одоогийнхоос долоо дордоно шүү. Сахилагагүй жолооч нар энэхүү бичлэгийг заавал үзээрэй.

Monday 29 December 2008

Vodka

Архи

Энэ сард бараг ирэх жилд уух архи, дарсныхаа хэмжээг гүйцээчих шиг болно лээ. Ёстой хавьд уулзаагүй найзуудтайгаа уулзсанаас гадна ажил, амины шугамаар нижгээд нөхөдтэй хундага тулгав. Дараа нь энэ бүхнийг эргэцүүлээд өөрийн бодож хэлсэн, бусдаас сонссон зүйлсээ тунгаавал аль алиныхаа ажил амьдралд хэрэг болох мэдээлэл, зөвлөмж бишгүй байхаас гадна өмнө нь үл ойлголцож байсан зүйлсийн учиг ч бузгай сайн олдох аж. Дотроо бодож явдаг хирнээ хэлж зүрхэлдэггүй юмсыг архи, дарс гэгч шингэн хүмүүний амнаас гаргадаг нь илт. Бие биендээ хэлье гэсэн үедээ хэлээд явахгүй, асууя гэсэн юмаа тэр дор нь асууж зүрхлэхгүй дотроо хураагаад л яваад байх. Тэгсэн хирнээ хүн гэдэг амьтан заавал архи ууж байж багаа авч ориг нүүрээ харуулдаг зан гаргадаг нь сонин. Уусан архины шил нь ярьдаг байсан бол маргааш нь ямар олон хүний нүүрийг улайтал нь ярих байсан бол гэж хааяа бодож дотроо инээдэг юм. Зарим хүн аягүй бол шууд амиа хорлоод зогсохгүй сүнс нь хүртэл дахиад “үхэх” гэж оролдож мангартах байх.

Юу хэлэх гэсэн бэ гэвэл хэтэрхий хувийн шинжтэй биш л бол ойр зуур бодож явдаг, бие биендээ хэлэх гэсэн юмаа заавал архи дарс уулгүйгээр өдөр тутмын харилцаан дээрээ нөхөр ёсоор бие биендээ хэлээд явах потенциал болон “иргэний зориг” ямар ч түвшин, зиндаа болон хүрээний хүмүүсийн хооронд байх ёстой болов уу. Чухам хальт тэгж чаддаг хэсэг хүмүүс бие биенээ найзууд гэж нэрлээд байх шиг байгаа юм. Ямар ч хүн хөөрч наргиж, хөгжилдөн цэнгэлдэлгүй л яанам билээ. Гэлээ гэхдээ ямар ч хүний хувьд эрүүл, согтуу хоёрын зөрүү болон хуурамч болон ориг нүүрний багны ялгаа нь аль болох тэг рүү тэмүүлэх ёстой гэж бодном.

Sunday 21 December 2008

Payment card survey result

Төлбөрийн картын санал асуулгын үр дүн

Өнөөдөр буюу 9 эхлэхийн өмнөх амралтын өдөр цахим бизнесийг банктай холбохоор ажиллаж буй ажлынхаа хэдэн залуусыг дуудан чөлөөт ярилцлага буюу brainstorming хийж, гар утас, төлбөрийн картын ирээдүйн бизнесээ ярилцлаа. Үүнээсээ гэнэт санаа аваад төлбөрийн картын талаарх санал асуулгаа блог дээрээсээ хартал хугацаа нь болоод санал авахаа больсон байгаа тул үр дүн болон өөрийн төсөөллөө та бүхэнтэй хуваалцахыг хүслээ. Блогоороо дамжуулан төлбөрийн картын бизнес эрхэлж буй Монголын арилжааны банкуудын эрэмбэ, зах зээлд эзлэх хувийг тандах гэж оролдлоо. Бараг 1 жил орчим блог дээрээ байлгаж нэг хүн олон сонголт хийж болох зарчмаар нийт 101 хүн саналаа өгчээ. Энэхүү үр дүнгээрх Монголд картын бизнесийг эзэгнэгч топ 5 банкуудыг эрэмбээр нь жагсаавал:

  1. Худалдаа Хөгжлийн Банк (55%)
  2. Хаан Банк (20%)
  3. ХасБанк (16%)
  4. Голомт Банк (15%)
  5. Монгол Шуудан Банк (5%)

Би өөрөө ХХБ-нд ажиллаж байсан, одоо ХасБанкинд ажиллаж байгаа гэдэг утгаараа ихэвчлэн миний таньдаг, хуучин цуг ажилладаг, ажиллаж байгаа хүмүүс энэ үзүүлэлтэнд нөлөөлсөн нь дамжиггүй боловч ерөнхий чиг баримжаанаас нэг их хол зөрөхгүй гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл эдгээр банкуудыг картын зах зээлд хамгийн идэвхтэй ажилладаг банкууд гэж хэлж болох нь байна. Энэ жагсаалтанд орж чадаагүй банкууд битгий гомдоорой. Энэ нь зөвхөн миний блогоор л орж санал өгсөн хүмүүсийн хариулт юм шүү.

Монгол улсын карт эзэмшигч нарын тоог 1 саяд хүргэх тухай мөрөөдлөө нилээд дээр бичиж байжээ. Үүнээс хойш бас ч гэж нилээд ажил эхэлсэн байна. Хамгийн том нь Монгол банкнаас удирдан “Төлбөр Тооцооны Үндэсний Зөвлөл” гэгчийг байгуулсан бөгөөд анхдугаар хуралдаанаа хийж “Стратеги баримт бичиг боловсруулах”, ”Хууль зүйн”, ”Хяналт ба зохицуулалт хариуцсан”, ”Мэдээллийн технологийн” гэсэн дөрвөн дэд ажлын хэсгүүд байгуулан бүх банкуудын төлөөллийг оруулан ажиллаж байна.

Арилжааны банкуудаас мэдээлэл цуглуулж нэгтгээд Монгол банкны гаргасан тайланд дурдсанаар бол 2007 оны эцэст идэвхтэй карт эзэмшигч нарын тоо 538.900 байсан бөгөөд жилийн өсөлтийн хувьд урд жилтэй нь харьцуулбал 36% гэж тооцвол 2008 он буюу энэ оны эцэст ойролцоогоор 800.000 руу нилээд дөхөх бололтой. Идэвхгүй картын тоог оруулбал энэ тоо 1 сая аль хэдийн хүрсэн байх. Идэвхгүй карт гэдэг нь сүүлийн 6 сарын дотор ямар нэгэн орлого, зарлагын гүйлгээ хийгдээгүй картыг хэлэх бөгөөд энэ нь банкны системд дунджаар 30 орчим хувь байх шиг байгаа юм. Эдгээр нь ихэвчлэн оюутны, үнэгүй, бэлэгний, “шахааны” картууд байх бий вий. Сайхан мэдээ гэвэл картын гүйлгээний тоо 2007 оны эцэст 4,1 саяд хүрч өмнөх оноосоо 86%-ийн супер өсөлт үзүүлсэн байна. Эдгээр гүйлгээнд ногдох мөнгөн дүн нь 660 тэрбумд хүрч мөн л 46%-ийн өндөр өсөлтийг үзүүлсэн байна. Ирэх оны эхээр 2008 оны мэдээлэл гарахад энэхүү тоонууд өссөн байх болно гэдэг би мөрийцөхөд ч бэлэн байна. Карт гаргагч банкны тоо 10 хэвээрээ байхгүй нэмэгдэнэ гэж бас бодож байна.

Гэвч хамгийн том асуудал энэ зах зээл дээр юу байна вэ гэхээр гол картын гүйлгээг боловсруулдаг, өөрийн гэсэн бие даасан системтэй банкууд нь хоорондоо холбогдож ажилладаггүй, ажиллахыг нэг их хүсдэггүйд байгаа юм. Түүнээсээ болж давхар хөрөнгө оруулалт хийх, зах зээл дээр тогтсон эрүүл үнэ, өртгийг хүчээр унагах, шударга бус өрсөлдөөн хийхийг оролдох зэрэг асуудлууд үүнээс эхтэй гэж бодном. Бидний энэ байдлыг хараад картын системээ Монголд зарсан Орос, Малайз, Канадын агаа, эгээ нар инээдээ барьж ядан сууж буй бөлгөө. Үүнийг нь мэдрээд, дээрээс нь харилцагч нараа бодоод банкууд бие биендээ харилцан ашигтай байж болох бүх шийдлүүдийг судлаад хэлэлцээд, ярилцаад явж байна. Үүнтэй уялдаад Mongolian Online Secured Transactions буюу МОСТ хэмээх хуулийн этгээд хүртэл байгуулагдан системийн архитектороо гаргаад хамтран ажиллах банкуудаа уриалаад явж буй. Огт юм хийгдээгүй биш, хийгдэж байгаа. Гол нь энэ олон банк, энэ зах зээлд оролцогч бүх талуудыг ашиг сонирхлыг дээд зэргээр нь хангасан шийдэл олж, бүгдээр нь хүлээн зөвшөөрүүлэх нь л гол хүнд ажил болж байна. Энэ нь яваандаа зөвхөн төлбөрийн карт ч бус мобайл банк, e-billing, интернэт банк зэрэг технологи дээр суурилсан банкны бүхий л бүтээгдэхүүн, сувгуудын цогц суурь болох юм. Энэ талаар бас нилээд дээр жижигхээн судалгааны ажил маягийн юм хийж байсныгаа Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургуулиас зохион байгуулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавьж хэлэлцүүлээд амжсан гэж байгаа.

Проблем, асуудал их байгаа хэдий ч Монгол улс маань американ экспресс, JCB картуудыг ямар ч асуудалгүй төлбөрт хүлээн авч байна, чип карт гарчихсан, мөнгө гаргадагаас гадна хүлээн авдаг АТМ оруулаад ирчихсэн, интернэт протокол дээр суурилсан болон утасгүй ПОС терминалуудыг ашиглаад эхэлчихсэн, лоялти системийг ашиглаж байгаа буюу аль хэдийн co-brand буюу үйлчилгээний байгууллагуудтай хамтарсан картууд гаргаад эхэлчихсэн, бэлгийн карт, платинум карт, лэди карт гаргаад амжилт олчихсон, Visa international, Master card Worldwide-тай маш зузаан харилцаатай болчихсон, дэлхийн аль ч улсад Монголын банкуудын төлбөрийн картын гүйлгээ амжилттай хийгдэж буй, дотоодын төдийгүй дэлхийн томоохон дурын цахим хуудаснаас картаараа дамжуулан хүссэн бараа үйлчилгээгээ худалдан авч буй, тэр байтугай ХХБ, Хаан банкуудын картын систем хоорондоо амжилттай холбогдон ажиллаж байсан түүхүүд, ажиллаж байгаа процесууд хормын дотор миний нүдний өмнө зурайн өнгөрч байна.

Төлбөрийн карт хэрэглэгч эрхэм та хууль эрхзүйн орчин нь бүрэлдээгүй ч зоригтой хөрөнгө оруулалт хийж бүх эрсдлийг өөрсдөө хүлээн харилцагч нартаа дэлхийн түвшний үйлчилгээ үзүүлж буй бүх банкууддаа баярлалаа гэж хэлэх ёстойгоос гадна хоорондын шударга бөгөөд цэвэр өрсөлдөөнд улам бүр төгөлдөршиж буй картын бизнест тань амжилт хүсье гэж ерөөх ёстой бус уу? Аягүй л бол таны халаасанд нэг биш банкны нижгээд картууд байгаа даа.

Friday 12 December 2008

Banking problem?

Банкууд асуудалтай болов уу?

За хөө, наадам, УИХ-ын сонгууль, 7-р сарын 1-ны аймшигт явдал, олимп, орон нутгийн сонгууль, дэлхийн санхүүгийн хямрал, Анод банкны шуугиан гээд амьдрал үргэлжилсээр. Банкны салбарт ажиллаж буй болохоор хүмүүс за юу болоод байна, Анод яасан юм, мөнгийг маань гаргуулаад өгөх таньдаг хүн байна уу, танайх яах юм, банкууд дампуурч эхэлж байгаа юм уу, дараагийнх нь хэн юм гэхчилэн зүсэн зүйлийн асуултанд даруулсаар байна. Ерөнхийлөгчөөс эхлээд, УИХ, эдийн засгийн байнгын хороо, Монгол Банк, Монголын банкуудын холбоо системийнхээ тогтвортой байдлыг хадгалж үлдэх, хүмүүст зөв мэдээлэл өгөхийн тулд чадах бүхнээ хийж байгаа ч цуу ярианы хүч, өргөн фронтыг тэр болгон давж чадахгүй байх шиг.

Энэ оны хавраас эхлэн инфляцитай тэмцсэний үр дүнд эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлт эрс багасаж, тэр нь Монголын хавар буюу гол бизнесүүдийн ид сезонтой давхцсан тухай тухайн үеийн нөхцөл байдлыг хальт дүгнэн сараачиж байсан юм байна. Гэхдээ нөхцөл байдал өдрөөр биш цаг минутаар өөрчлөгдөж буй өнөө үед маргааш ямар валют, товаарын ханш ямар байхыг мэддэг хүн байвал яах аргагүй аль нэгэн бурханы хамаатан болж таарна. Анод банкийг маань тойрсон энэ удаагийн асуудал нилээд хурцаар яригдаж хүн болгоныг сандралд оруулж байгаа ч Анод банкийг ингэсэн дээр нь улам доошлуулж алга болгох гэсэн хэсэг нөхдүүдийн хүчтэй явуурга ч бас мэр сэр ажиглагдаж байна. Энэхүү үйл явдал дэлхийн санхүүгийн хямралтай шууд холбоогүй ч яах аргагүй Монголын эдийн засгийн байдал, засгийн газрын бодлого, намуудын популист амлалт, өндөр иифляци, төрийн сангийн сул бодлоготой ямар нэгэн сэжмээр холбогдож буй. Үр дүнд нь олон улсын хөндлөнгийн үнэлгээний Fitch агентлаг Монгол улсын “Тогтвортой” гэсэн үнэлгээг бууруулж сөрөг тэмдэг тавьсан тухайгаа өчигдөр дэлхий нийтээр зарлаж байх жишээтэй.

Дэлхийн санхүүгийн хямралын улмаас Монголын голлох экспортуудын үнэ шалдаа буутал унаснаас гадна төр ашигт малтмалын 68%-ийн татвар зарласнаас хойш Монгол банкинд тушаагддаг байсан алтны хэмжээ эрс багассан. Үүний үр дүнд Монголын валютын нөөц богино хугацаанд дундраад байна. Гэнэтийн ашгийн татвараас хуримтлагдсан “Монгол Улсаа Хөгжүүлье” сангийн бүтэц нь үндсэндээ хөрөнгө оруулалт, хүүхдийн мөнгө, эрсдлийн сан гэсэн гурван зүйлээс тогтдогоос эрсдлийн санд буй 240 орчим тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварыг сайжруулах зорилгоор тараан байршуулах тухай одоо ид яригдаж байна. Өчигдрийн байдлаар 1 ам.доллар 1320 төгрөгтэй тэнцэж байгаа бөгөөд томоохон арилжааны банкууд валютын хар зах дээр сая, сая доллар зарж интервенци хийж байгаа нь нууц биш. Яг ийм байдал БНСУ-д хэдхэн долоо хоногийн өмнө ажиглагдаж байлаа. Иймээс дан ганц Анод банк, Монгол банк, төр муу ажилласан гэж хэлж болохооргүй бөгөөд тэд ч гэсэн бид нараас болоогүй гэж хэлэх нь жудаггүй хэрэг болох буй заа.

Банкуудыг нэг завин дээр суун харилцах, хадгаламж эзэмшигч, зээлдэгч нар хэмээх далай дээгүүр сэлүүрдэж буй баг гэж ойлгоно уу. Харилцах, хадгаламж эзэмшигч нэмэгдэхийн хирээр зээлдэгч нар нэмэгдэн сэлүүрийн эрч улам хүчтэй болдог. Харин зээлдэгч нар нь их болох тусам банкны систем өөрийн олж ирсэн эх үүсвэрийн хүрээнд л хурдтай, хүчтэй сэлүүрдэхээр хязгаарлагдах жишээтэй. Гэвч нөгөө тогтвортой байсан бүх хадгаламж эзэмшигч нар нэгэн зэрэг бөөнөөрөө завь руу дайрвал хичнээн том аварга хөлөг онгоц байсан ч хэдхэн хоромын дотор живэх бөлгөө. Титаник дээр аваарын завиа булаацалдаад хүмүүс ямар араншин, ямар эмх замбараагүй байдал гаргаж бие биенийхээ аминд хүрдэгийг санаж байна уу? Иймээс бид замбараатай, тайван байх ёстой бөгөөд үүний тулд өөрсдөө маш сайн мэдээлэл, мэдлэгтэй байх ёстой. Завин дээр байгаа запаас аваарын жижиг завиудаас гадна төр хадгаламжийн баталгаа буюу асар том нөөц завь хажууд бэлдээд өгсөн байгааг та бүхэн болгоомуй.

Wednesday 3 December 2008

Standard

Стандарт

Google-дэж үзээд "Standard - A method, procedure, or measurement that is widely accepted as being the best available” гэсэн гол тодорхойлолтыг оллоо. Үүнийг “Бусад шийдлүүдээсээ хамгийн сайн, шилдэг гэж үнэлэгдэн нийтээрээ дагаж мөрдөхөөр зөвшөөрөгдсөн арга, үйл ажиллагаа, хэмжих хэрэгслийг стандарт гэнэ” гэж хар үгээр орчууллаа.

Мэдээлэл гэдэг зүйлс дэлхий байтугай гариг эрхэс хооронд зорчиж эхэлсэн, өдрөөс өдөрт “хавтгайрч” буй орчин ертөнцөд та бид амьдарч байна. Бидний эргэн тойрон эргэлдэж буй бүх мэдээллүүд бараг нэг стандартад орсон байна. Бичлэгийн агуулга, бүтэц, хэллэг, байршил, давтамж гэх мэтээрээ. Сонингууд хүртэл хар, шар гээд зорилтот зах зээлээрээ дагнаад стандарт болчихсон байна. Харин энэхүү “стандарт” мэдээ, мэдээллийг хэн нь ямар өнцгөөс харж шийдвэр гаргаж байгаа нь л та бидний ялгаатай талыг харуулж буй хэрэг. Зарим нэг нь өө, ёстой сайхан мэдээлэл байна гэж байхад нэг хэсэг нь цаг, цаасны гарз гэхэд нөгөө хэсэг нь ёстой санал нийлэхгүй гээд маргалдаж мэтгэлцэх жишээтэй. Харин стандартаа барьж бичээгүй мэдээ, тайланг уншихаар ямар их нерв барагдаж, цаг хугацаа алддагийг дан ялангуяа санхүүгийн салбарт ажилладаг хүмүүс сайн мэдэж буй.

Яг дээрхтэй адилхан аливаа бизнесийн байгууллагуудын хувьд хоорондоо ялгагдах юм тун чиг ховордож буй. Жишээ нь, барилгын компани гэхэд адилхан нь хэдэн өрөө байруудыг давхараар нь тусгаарлан, лифть, машины зогсоолын хамт стандартын дагуу барьж буй. Гэтэл яагаад Жигүүр Гранд хамгийн нэг хүндтэй хэвээр байсаар байна? Учир нь одоо манай улсад мөрдөгдөж буй барилгын материал, эдлэхүүн, техникийн шаардлага болон турших аргын 250-д үндэсний стандартыг л хамгийн гайгүй мөрддөг учраас.

Монгол Улсад нийт 5300 стандарт мөрдөгддөг юм байна. Үүнээс 360 нь барилгынх байдаг юм байна. Монголд 650 гаруй хүнсний стандарт байгаад байна аа ард түмээн. Үүнийг мэдсэн бол хоол, архинд хордож нас барсан хүмүүсийн сүнс нь хүртэл гомдож байгаа байх аа. Тэр байтугай “Стандартчилал, хэмжилзүйн төв”, “Улсын мэргэжлийн хяналтын газар” гэсэн том байгууллагууд хүртэл байдгаас дэлхийн ард түмэн маань “Дэлхийн стандарт­чил­лын өдөр”-ийг хүртэл бий болгосон байдаг юм байна. За тэгээд цаашилбал, шүүх, цагдаа, шорон, эрүүлжүүлэх гээд хүчний байгууллагуудыг дурдаж болохоор байна. Олон улсын түвшинд ISO гээд цуврах байх.

Банкуудын хувьд ч ялгаагүй жишээ нь, хадгаламж нээлгэнэ гэдэг нь нэг л стандарт процедур. Очно, мэдээлэл авна, хүү, шимтгэлийн нөхцөлтэй нь танилцана, гэрээ байгуулна, мөнгөө хийнэ, хадгаламжийн дэвтрээ авна. Яг дэвтрээ авсаны дараа нь тухайн харилцагчыг үдээд гаргаж байна уу, өшиглөөд гаргаж байна уу гэдгээрээ тухайн банкууд ялгагдах жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл харилцагчийн үйлчилгээний стандарт.

За тэгээд цаашилбал эрүүл ахуйн шаардлага, стандартаа мөрдсөн бол Азийн Чоно компаниас болж тэр олон хүн үхэхгүй байх байлаа, SS клубт тэр олон хүн хордохгүй байлаа. Жолооч нар дүрэм, стандарт, соёлынхоо дагуу яваад байвал замын осол байтугай, түгжрэл ч гэсэн ямар ч асуудал биш мэт. Бензинийн үнэ өсч буурч буй өнөө үед хувийн машинтай халтуур хийдэг нөхдүүд байтугай албан ёсны таксины компанийн жолооч нар хүртэл амандаа хэлсэн тоог хэлж явж байна аа. Тоолуурын заалт нь үнэн ажиллаж байгаа гэдэг нь тун бүрхэг, хянадаг хүн, тогтолцоо ч байхгүй. Харин миний бүдүүн ч гэхэд хэцүү бак ч гэхэд хэцүү нэгэн найз маань нэгэн дураараа авирладаг таксинцарын жолоочонцорыг болгоод өгсөн байна лээ.

Хүмүүсийн хоорондын харилцаа ч гэсэн дээрхтэй агаар нэгэн. Хэлсэн бол хийдэг, амласан бол биелүүлдэг, цаг болзсон бол цагтаа ирдэг амьдралын нийтлэг стандартуудыг мөрдөж заншихгүйгээр хоорондоо баг болж ажиллана гэдэг нь туйлын хүнд. Нөгөө талаасаа хүмүүс нь гэсэн өөрсдийн хийх ёстой ажил, үүргийн минимум стандартыг заавал мэддэг байх ёстой. Эрхийн стандартаа мундаг мэдээд байх шиг байгаа юм. Усны гол суваг дээр баригдсан гээд байгаа Баян Монгол хороолол, Онцгой байдлын Даш генерал, сайд асан Отгонбаяр, нийгмийн даатгалын газрын Эрдэнэ гэсэн хүмүүсийн хийсэн үйлдэл “стандартын дагуу” байсан уу бус байсан уу гэдгийг ”стандартын дагуу” шүүн мэдэх үйл ажиллагаа одоо ид явагдаж байна. Үр дүн нь тун гайхалтай гарах бий вий.

Манайх шиг ороо бусгаа улсад нийгэм дэх асуудал бүр болохгүй томоохон, глобаль асуудлууд дээр төрөөс техникийн зохицуулалт хийж багахан хүч хэрэглээд байх шиг байгаа юм. Харин ёс суртахуун бүхий соёлтой нийгэмд стандарт гэдэг зүйл нийгмийн бүхий л салбарт бичигдээгүй хууль хэлбэрээр оршин иргэдийнх нь дунд сайн дураар мөрдөгддөг юм шиг байгаа юм.

Юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл бид аз жаргалтай, сайн сайхан амьдрахад нэг их шинэ санаа санаачлага, асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт, дүрэм журам шинээр нэмэх шаардлагагүй. Харин одоо байгаа хэдэн стандарт, шаардлагаа л дор бүрнээ ягштал биелүүлэхэд “Эрс шинэчлэл” хөдөлгөөнийхөн брэнд нэрээ та бидэнд шууд алдана доо. Эргээд эргэн тойронд байгаа стандарт бус хүмүүс, байгууллагуудтай харьцахгүй байхад л болоо биш үү? Нэг их удалгүй тэд дампуурах нь дампуурч, ухаарах нь ухаарах биз. Харин үүний тулд бид нар бултаараа энэ стандарт гэдэг юмыг мэдээд, мөрдөж, бусдыгаа шахаж шаардаж явах ёстой болоод байна даа хөө. Өөрөөр хэлбэл хяналт, хариуцлага гэсэн үг. 1000-ын архи битгий авч уу л даа, ямбий таксинд битгий суу л даа. Эргээд чанартай юм хэрэглэхийн тулд өөрөө эхлээд бүх хүнтэй чанартай харьц л даа гэж бие биендээ хэльюү.

Friday 28 November 2008

Airlines

Авиа компани

Би зүүдэндээ ихэвчлэн нисч байна гэж зүүдэлдэг. Яагаад ч юм бүү мэд. Зүүдний тайлал нь ч одоо юу юм бүү мэд. Мэддэг хүн байвал хэлж өгөөрэй. Амьсгалаа түгжиж байгаад хичээхээр л өөрөө хөөрөөд явна. Харин нисч байхдаа ийш тийшээ залах жаахан хэцүү, бас яг товлосон цэг дээрээ буух хэцүү. Заримдаа нисч байгаад гэв гэнэт доошоо унаж байна гэж зүүдлээд цочоод хэд хэд сэрж билээ. Авиа компанид ажилладаг найз маань энэхүү салбарын талаар блог дээрээ бичлэг бичээч гээд Монголын агаарын тээврийн тухай нижгээд мэдээлэл явуулсаныг өөрийн бодолтойгоо цуг та бүхэнд хүргэхээр сайхан өтгөн кофе өмнөө тавиад Люминогийн Анхаагийн “Introduction to Nomads” цомгийн нь тавиад тухлан сууж байна.

Нисэж буй шувуудыг ажигласаар байгаад 1800 оны сүүл буюу 1900 оны эхээр онгоц гэдэг сайхан зүйл бүтээж хүн төрөлхтөн бидний цаг хугацаа, орон зайн дарангуйлалыг шийдэж өгсөн ах дүү Wright нарт бид бүхэн талархах учиртай. Ялангуяа МИАТ-ын монополь эрх бүхий албан тушаалтанууд, онгоцны түлш нийлүүлдэг цорын ганц компани болох мөнгийг ёстой нэг хүүлж буй эрхэмүүд Wright гуайд баярлалаа гэж хэлэх ч багадахаар барах уу л байна. Одоогийн онгоцны технологийг бүтээх гэж хэдэн ч хүн амиараа дэнчин тавьж туршилт үйлдэж амь насаа алдаж байсныг тоолошгүй. Нацагдорж гуайн билүү нэг өгүүлэг байдаг даа. Нэгэн лам билүү дээ залуу нисэх гэж үздэг? АНУ, ОХУ-ын ерөнхийлөгч нарын онгоцноос өгсүүлээд ачаа тээврийн аварга том Антонов онгоц, хоёр давхар дотроо бассейн, кино театр, бар бүхий тансаг зэрэглэлийн онгоц, байлдааны дуунаас хурдан, радарт үл харагдагч онгоц зэрэг маш олон төрлүүд хийгдэж цэрэг болон иргэний зориулалтаар ашиглагдаж байна.

Харин Монгол улсад маань МИАТ, Аэро Монгол, Изнис гэсэн төрийн болон хувийн өмчит гурван компани дотоодын болон олон улсын нислэгийн онгоцны бизнес хийж байна. Үүнээс гадна нисдэг тэрэг бүхий хэдэн хувийн компани байдаг дуулдаж байсан. Монгол улс зах зээлд шилжиж, гадаад явж галуу шувууны мах идэх боломж нээгдсэнээс хойш олон улсын нислэгээр явдаг зорчигч нарын тоо тасралтгүй өсч байна. Энэ тоо 1993 онд 73,200 байсан бол 2007 онд 266,000 хүн гадагад руу элин халин зочилжээ. Ганзагын наймааны эрин үед том гарын наймаачид нь Хятад, Монгол, Орос улсуудын хооронд онгоцоор гахайгаа чирдэг байсан гэж байгаа. Овоо муу гарууд шүү. Одоогийн байдлаар манай улсын олон улсын нислэг дээр тоглогч нар нь Монголын хоёр компаниас гадна Япон, Солонгос, Казакстан, Орос Хятадын авиа компаниуд байна. Бид өөрсдөө хангалттай онгоц, сайн менежмент байхгүйгээс болж Хятад, Япон, Солонгос, Герман, Орос руу л нислэг үйлдэж, боломжит бусад зах зээлээ эдгээр улсуудад алдаж тэр хэмжээний хохирол хүлээж явж байгаа гэж би хараад байгаа. Эдгээр авиа компаниудын Монгол руу, Монголоос нисэх нислэгүүдийн суудал ашиглалт дунджаар тогтмол 90%-с дээш байдаг юм гэсэн. Түүнчлэн онгоцны билет бичдэг бас хөөрхөн бизнес байгаад байх шиг байгаа юм. Одоо ямар олон компаниуд үүн дээр өрсөлдөж байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Гэвч яг зарчим нь цаанаа яаж явдаг тухай сайн мэдэхгүй юм байна. Ямар ч байсан анх гарахдаа маш их ашигтай бизнес байсан гэж хүмүүс ярьдаг юм билээ.

Яг үнэндээ бол одоо хөдөө явахаас гадаад явах нь хамаагүй амар бөгөөд хурдан, тухтай болчихоод байгаа бус уу? Гэтэл дотоод буюу орон нутгийн нислэгийн хувьд статистик тоо нь урвуугаар гарч буй нь сонин. Өөрөөр хэлбэл 1992 онд 279,000 ширхэг хөх толбот Монголчууд эх орон дээгүүрээ дүүлэн нисэлцэж байсан бол 2007 онд 123,000 болтлоо эрс буурсан байна. Уул нь бол өргөн уудам нутаг бүхий зам тээвэр тааруу хөгжсөн манай улсын хувьд яах аргагүй стратегийн чухал ач холбогдолтой салбар билээ. Монголд маань хамгийн анхны агаарын тээврийн шан татсан он нь 1956 он бөгөөд тэр үед УБ-с Чойбалсан, Хөвсгөл, Ховд руу шуудан зөөж эхэлж байсан юм билээ. Харин хамгийн анхны тийрэлтэт хөдөлгүүр бүхий Ту-154 онгоцыг 1970 онд бид хэрэглэж эхэлсэн бол анхны Боинг, ЭйрБас онгоцуудыг 1992 оноос хөлөглөөд байна. Дотоодын нислэгийн хувьд суудал ашиглалт хангалттай байдаггүй юм шиг анзаарагддаг. Оюутны амралт, баяр ёслолын үе, жуулчдын улирлаар пижигнээд бусад үед сул зогсох гээд байдаг болов уу даа. Жишээ нь, миний мэдэхийн Изнис өвөл хүйтэн, хангалттай зорчигч байхгүй гэдэг шалтгаанаар яг одоо баруун аймгууд руу явах нислэгүүдээ хавар болтол зогсоосон байж байна. Ядаж байхад Аэро Монголын зарим ажилчид нь ажил хаяад байгаа юм уу хаашаа юм хэдэн өдөр хэвлэлийн баатрууд болж байна. Дээрээс хэдэн жилийн өмнө гарсан гашуун ослууд ч энэхүү үзүүлэлтэнд нөлөөлдөг нь гарцаагүй.

Эндээс миний хувьд юу анзаарагдаад байна вэ гэхээр цөөн хэдэн тоглогч бүхий монополь байдалтай бизнесийн секторын дарангуйлал. МИАТ-ын хувьчлалыг даруй эхлүүлж олон улсад нэгээс олон үндэсний тоглогчтой болох, дотоодын зах зээл дээрх тоглогч нарын чадварыг сайжруулан, дэд бүтцийн асуудлыг нь төрөөс дэмжин шийдэж өгөх зэрэг асуудлуудыг нэн даруй шийдэх ёстой юм шиг. Онгоцны түлш нийлүүлдэг бас их том монополь компани байх шиг байгаа юм. Онгоцны билетийн үнийг тодорхойлдог компани гэхэд нэг их хэтрэхгүй байх аа. Яагаад одоог хүртэл өөр компанийг энэ бизнес руу оруулж болохгүй байгаа юм бэ? Түүнчлэн гадаадын хэдхэн том онгоц буух буудал ч байхгүй байна шүү дээ. Заримдаа би дотроо боддог юм. МИАТ зэрэг одоо байгаа хэдхэн монополь нөхдүүдийг том оврын автобустай зүйрлээд, зэрэгцээд олон микро автобуснууд шиг онгоцууд гарч ирээд бужигнуулаад өгдөггүй юм байх даа гэж. Дэндүү дураараа бодол л доо. Австралид сурч байхдаа судалгааныхаа ажлаар төвөөс нилээд алслагдсан хөдөөний фермер айлд очоод асуулга авч байхад гэнэт өвчин тусах, хагалгаанд орох, эмчийн шаардлага гарвал та нар яах вэ гэхэд шууд утсаар агаарын эмч дууддаг гэж байсан даг. Өөрөөр хэлбэл нисдэг тэргээр явуулын эмч, эмнэлэгүүд үйлчилдэг юм билээ. Агаарын тээврийн хувьд хамгийн чухал зүйлс нь стандарт, аюулгүй, найдвартай ажиллагаа байдаг. Яг үнэндээ Монгол улсад маань авто зам дээр осолдож таалал төгсөж буй хүмүүсийн тоо нь онгоцны ослынхоос хамаагүй их байдаг. Онгоц нэг осолдохоороо бөөнөөр нь “аваад явдаг” тул хүмүүст “нисдэг хар хайрцаг” шиг санагддаг буй заа.

Миний хувьд Солонгос, Хятад, Орос, Монгол, Тайланд, Австрали, Арабын Емират, Сингапурын онгоцуудаар явж үзэж байхад агаарын хөлөг, аюулгүйн ажиллагааны стандарт яг л ижил. Гол нь харилцагчийн үйлчилгээ, кабин доторх үйлчилгээ, тоноглолоороо л ялгагдаж байх жишээтэй. Стандартыг л мөрдөж, цаг үеийн үйлчилгээ, хяналтыг нь хийлгээд байхад онгоц ямар ч асуудалгүй тээврийн хэрэгсэл. Зарим охидууд, бүр Монголын мисс гэсэн байх аа нэгэн бүсгүй зурагтаар ярьж байна аа. Онгоцны үйлчлэгч болно гээд. Өөрөөр хэлбэл хувцаслалтын стандарт соёл, харилцааны дээд төвшин зэрэг нь онгоцны үйлчлэгч бүсгүйчүүдийг төгс төгөлдөр харагдуулж буй хэрэг. Яг түүнтэй адилхан автомашин дээр ч гэсэн үүнийг мөрдөж болно шүү дээ. Яагаад Монголын таксины жолооч нар хир буртаг, тамхи, хөлс үнэртүүлсэн, саналын бүрээс нь “булигаар” болчихсон явах ёстой гэж? Том болоод таксины жолооч болно гэж хэлж буй банди байвал надад олоод ирээрэй.

Дээрх бүх проблемуудыг үтэр түргэн шийдээд, ард иргэддээ зөв мэдээлэл өгч чадвал энэ салбар өөрөө сүн гээд хүссэн хүсээгүй хэдхэн жилийн дотор босоод ирнэ гэдэгт би итгэдэг. Зөвхөн ан хийхийн тулд, эсвэл говь явж үзэхийн тулд онгоц хөлслөөд хэдэн хоногоор явдаг бийлэгжүү нөхдүүд хүртэл зөндөө байгаад байна. Өөрөөр хэлбэл үйлчилгээ, стандартаа ойртуулж чадвал Монголд зах зээл байгаа гэж хэлэх гэсэн юм. Үнийн холимог саналууд, хөнгөлөлт, урамшуулал, бонус, лоялти, цогц аялалын санал зэргийг цаг үеэ зөв мэдрэн гаргаж ирвэл, Монголчууд “баян” шүү дээ, онгоцоор нисч өгнө дөө. Аан, яг хэлэхээ мартах гэж байна. Дотоодын нислэгийн хувьд гадаад хүн гэхээр өндөр үнэтэй билет зардаг нь ямар учиртай юм бол? Гадаад хүн гэхээрээ Монгол хүнээс хоёр дахин хүнд жинтэй, хоёр ходоодтой байдаг юм уу? Өнгөрсөн зун нэг найз маань гаднаас ирээд энэ тухай надаас асуугаад, үнэндээ би хариулж чадаагүй. Арьс өнгөөр аймшигтай ялгаварлан гадуурхаж байгаа байхгүй юу мань эрийг. Гадаадад явж байхад чинь чи Монгол байна, илүү үнэ төл гэвэл бид хэд яаж уурлаж, хамар ам нь яаж сарталзаж байх бол доо!

Sunday 16 November 2008

South Korea

Өмнөд Солонгос Улс

Хувийн яаралтай ажил гараад давхар амралтаа авангаа БНСУ-д хоёр долоо хоноод ирлээ. Амралт гэсэн боловч ажлын шугамаар хүн амьтантай уулзах энэ тэр гэсээр байтал хоёр долоо хоног дороо өнгөрсөн байна. Гэхдээ чамлах аргагүй сайхан амралт болсныг хэлэх хэрэгтэй. Интернэт, цахим шуудангаа шалгалгүй нилээд удаж, бүр зөөврийн компьютерийнхээ нэвтрэх нууц үгийг хүртэл мартаад одоо ажил дээрээ ирээд сэргээлгээд сууж байна. Овоо амраад хамаг юмаа хоолтойгоо, ганц хоёр сөөжүүтэй холиод уучихсан бололтой. Өмнөд Солонгос улсад хоёр дахь удаагаа зочлоод байгаа минь энэ. Өмнө нь 2005 онд мөн арав хонож байсан бөгөөд тухайн үедээ анх удаа очиж байсан болоод ч тэр үү, нэг их тухтай байж чадаагүй санагдаж байна. Гэхдээ нөгөө 63 давхар, Намсан уул билүү дээ тэр, Лотте ворлд зэргийг үзээд амжсан гэж байгаа. Энэ удаа илүү тайван явсан бөгөөд энэ орны хотын амьдралаас гадна хөдөөний амьдрал, далай үзэх, бусад хотуудын байдалтай нь танилцсан тул Солонгос орны дотоод өнцгөөс нь юмнуудыг нь харж, ойлгохыг хичээж явлаа. Олон ч сайхан Монгол болон Солонгос найзуудтай боллоо. Цаг агаар нь сайхан болохоор жилд хоёр удаа ургацаа хурааж тансаглах юм. Яг өдийд Кимчи хийдэг үе нь бөгөөд Монголоор бол өвлийн идшээ бэлддэг шиг мундаг ажил болдог юм байна. Солонгос улс руу намар зочлох нь хамгийн төгс улирал байна. Аймшигтай халуун ч биш, хүйтэн ч биш, яг таарсан. Дээрээс нь намрын сайхан улирлын төрөл бүрийн өнгийг уул ус, байгаль дэлхийгээс нь харахад ямар сайхан гээч. Очоод эхний хэдэн өдөр нуурын эрэг дээр “Баян аав, Ядуу аав” номыг уншиж дуусгангаа хэдэн зураг дараад өмнөх бичлэг дээрээ тавьсан байгааг та бүхэн харсан биз ээ. Бодвол миний доор тавьсан “хоёр сүүдрийн” зургийг харсан юм байлгүй дээ, нэг хүн их л санаа зовоод найз охиноо сайн судлаад аваарай гээд блогийн маань санал хүсэлтийн дэвтэр дээр бичсэн байсан. Хэхэ. Би чинь нилээд хэдэн жилийн өмнө нэг ширхэг эхнэр авсан хүн байхгүй юу даа.

Өмнөд Солонгос орны хөгжлийг та бүхэнтэй яриад юу хийх вэ. 1950 оны үед л гэхэд юу ч үгүй улс байсан бол одоо Хан мөрний хоёр талаар дэлхийн өндөр хэмжээний стандартын хот сүндэрлэн, нийт дөч гаран сая Солонгосчууд өдөр шөнөгүй ажиллаж амьдарч байна. Хоёр алхаад л хоолны газар Сеүл хотод байх нь даанч залхмаар. Сеүлчүүд гэртээ хоол хийж идэхээсээ илүү ажил ихтэй тул дан гадуур хооллодог юм байна гэж ойлгосон. Энэ улсад Монголын 30.000 гаран иргэн ажиллан амьдарч, 200 гаруй Монгол улсын аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ дунд миний хамаатнуудаас гадна, арван жилийн найзууд, байрны найзууд, оюутны найзууд, найзуудын найзууд, цуг ажилладаг байсан найзууд гээд үй түмэн таньдаг мэддэг хүмүүс байна. Намайг байх хугацаанд лав долоо хоногт 1-2 Монгол төрж, гэр бүлүүд нь бүл нэмж байна. Солонгост төрж өсөөд, том болцгоосон, Монгол хэлээ мэдэхгүй, энэ дэлхийн хамгийн амттай хоол бол будаатай кимчи гэж цэвэр Солонгос аялгуу, хэлээр ярин зогсох Монгол хүүхдүүд тэнд өсөн торниж байна. Ер нь бол Солонгосчууд Монголчуудад их элэгтэй биднийг өвөг дээдсээ хэмээх үздэг. Одоо хүртэл хүүхдүүд нь хөх толботой төрдөг бөгөөд үүнийгээ “Монгол цэг” гэж нэрлэдэг хирнээ зарим залуус нь Монголчуудаас гаралгүй гэж илт дэмий маргах нь инээдтэй. Чингэс хаан, Хубилай хаадуудын үед Гуулин улс, Чэжү аралтай нь цуг эзэгнэн Монгол ноёд захирч байсан төдийгүй тус улсын зүүн эргээс Япон улс руу довтолж, цэргийн гол баазаа байрлуулж байсан юм билээ. Үүний түүх болсон хамгаалалтын хэрэм, цайзууд далайн эргээр нь эгнээд байж байх юм билээ. Харин Монгол улсын элчин сайдын яам маань Монголчууд дундаа жаахан нэр хүндгүй байдаг юм билээ. Монголчууд маань ч гэсэн өөрсдөө сайн яваа нэгнээ дуурайн дээшээ явж мацахгүй, харин ч хөлнөөс нь татан чангааж өөрсдийн миа зиндаанд аваачих гэж оролдохыг нь яана. Угаасаа муу юмгүй сайн юм гэж байдаггүй болохоор яалтай билээ.

Солонгост үндсэндээ хараар болон гэрээгээр ажиллаж буй гэсэн хоёр групп ажиллаж буй Монголчуудын дунд байна. Үйлдвэрийн эзэд, ажил олгогч нар нь хараар буй хүмүүст нь илүү дуртай. Гэрээнийхэн маань ажлаа солих эрхтэй тул жаахан юм болонгуут ажлаа хаяад алга болдог, хэл ам хийдэг, гол ажлаа үнэн сэтгэлээсээ тэр болгон хийхгүй, халтуурдаж хийдэг гэж харууд нь надад хэлсэн шүү. Нөгөө групп нь болохоор ажлаа алдахгүйн тулд ажлын сэтгэл зүрхээрээ буюу нэг хүн хоёр байтугай хүний ажлыг хийдэг юм байх. Дээрээс олон юм нэхэхгүй, амар гэж байгаа эзэддээ. Өнөө маргаашаа залгуулан амьдарч байгаа нөхдүүдээс өгсүүлээд гэр орон руугаа мөнгө явуулж байр, машин авч байгаа, бүр өөрсдөө бие даан бизнэс амжилттай эрхэлж байгаа, Солонгосын нэр хүндтэй том компаниудад өндөр, хариуцлагатай албан тушаал хашиж байгаа, нэр хүнд сургуулиудад нь халтуурдаж сурахаас авахуулаад нэр төртэй суран улс орныхоо нэрийг гаргаж буй бүхий л төрлийн Монголчууд байна. Гол нь тэд ажил хийж сурч байна, мөнгөний үнэ цэнийг яс махандаа шингэтэл ойлгож байна, цаг барьж сурч байна, дэлхийн стандартын амьжиргааны амталж байна. Ажлыг хамгийн хурдан сурч, чанартай хийдэг нь Монголчууд гэж харийн цагаачдаас эрс ялгагдан үнэлэгддэг боловч харин архи уухаар л энэ бүх нэр төр нь дороо үгүй болно. Хэтрүүлнэ, зодолдоно, хэрэлдэнэ, ажлаа таслана. Бүр Солонгос эзнээ хүртэл алсан хэрэг байдаг юм билээ. Зүгээр хар ажил хийхэд л сарын цалин нь доод тал нь 1 сая воноос эхэлдэг бөгөөд өндөр чанарын бензин литр нь 1500, багсайсан 20 шахуу ширхэг гадил жимс 2000, метро нь ямар ч хол явсан үсрээд л 1400, боломжийн хоолны газар ороод цадтал хоол идэхэд 6000 вон гарч байхад яагаад энэ олон Монголчууд энэ улс руу зүтгээд байгааг ойлгоход төвөггүй юм билээ. Гэтэл Монголд дээр дурдсан бараа таваарууд ямар үнэтэй хийгээд та бид бултаараа хэдэн цаасны цалин авч байгааг харьцуулаад үзэхээр зөндөө олон Яагаад гэсэн асуултууд өөрийн эрхгүй дотроос гарч ирээд байх юм. Монголын ийм өндөр өртөгт бид амьдарч чадаад байгаа нь юуны ид шид вэ? Авилга, хээл хахууль, арын хаалга, дээрэм тонуул энэхүү ялгааг үүсгээд байгаа юм уу? Солонгос орны дараагийн сайхан зүйл нь амгалан тайван байдал. Том том цүнхүүд нь онгойгоод л яваад байх юм билээ. Миний энэ бичлэгийг халаасны хулгайч нар уншиж байгаа бол та нарын ёстой диваажингийн орон юм байна лээ дээ. Яаж ч оройтсон, уусан идсэн айх аюулгүй, хоол нь меламингүй, архи нь метилийн спиртгүй, хүмүүс нь хулхи биш, бас согтуу бол гэрт нь цагдаа нар үнэгүй хүргэж өгдөг гэж байгаа. Дээрэм тонуул, хүн амины хэрэг гарах нь өдрийн од. Гэтэл намайг тэнд байх хугацаанд миний баз хүргэнийн төрсөн дүү нь хүнд алуулсан гунигтай мэдээг сонсоод ямар том шоконд оров оо? Дахиад л Яагаад гэж асуумаар байна! Монголчуудын онигоог Солонгост сонсоод. Монгол залуу Улаанбаатарт эрүүлжүүлэгдээд. Цагдаа асууж байна гэнэ. Та яагаад архи уугаад байгаа юм бэ гэсэн чинь залуу хэлж байна гэнэ. Заа, бид нар байхгүй бол та нар ажилгүй ш д. Сүртэй юм гэж “загнаж” ажлын байран дээрх хүчирхийлэл гаргасан гэж байгаа. Бид зарим юман дээрээ сүртэйгээр барахгүй байж сурахгүй бол хөгжихгүй юм байна аа залуусаа.

Мөн дараагийн сонин зүйл нь ярианы хэл нь хүндэтгэлийн бөгөөд ердийн гэж хоёр янз байх. Өөрөөсөө өндөр албан тушаалын ажилтан, дээд курсын оюутан, ахмад настай хүнтэй энэ хэлээрээ ярихаас бус Монголоор бол чи, мань чинь, тэгсэн чинь тэгсэн байхгүй юу гэж ярих ёсгүй. Мэндлэх, бөхийх ёс нь гайхалтай. Монголчуудын задгай амьдрал, барууны нийгмээс сурсан хэтэрхий ч юмуу чөлөөт байдал нь энэхүү соёлтой маш том зөрчилдөөн үүсгэж байгаа юм. Гэвч усыг нь уувал ёсыг нь дагана гэдэг нь хаа хаанаа зөв байх. Дараагийн бидний ёстой авууштай чанар бол архи уух соёл, маргааш нь ажилдаа ирэх соёл байна. Солонгосчууд яаж ч уусан, тасарсан, шартсан маргааш нь ажил дээрээ яг цагтаа улаан нүдтэй, архи ханхлуулсан зогсож байх нь даан чиг бахархмаар, тэрийг нь харсан бол нүдний нулимс бараг гарах байх аа миний хувьд. Зарим нэг дарга нар нь ч өөрсдөө цуг явсан юм болохоор ойлгоод өдөр цайны цагаар чөлөө өгч саун энэ тэрд суухыг зөвлөдөг юм гэсэн. Хэд хэдэн хүмүүсээс та нар шартаад ингэж аймаар байдалтай байж ажилдаад жаахан хоцроод очиж болдоггүй юм уу гэж асуухад өөдөөс гайхаад тийм юм ёстой байхгүй, яагаад гээд өөдөөс “жигшсэн” байдалтай асуугаад намайг эвгүй байдалд оруулж билээ. Ажлын байран дээрээ дарга, цэрэг, бусад цагт найз нөхөд гэхэд зарчим энд хатуу бөгөөд гайхамшигтай үйлчилж, үйлчлүүлж байна. Эрэгтэй хүүхдэд нугасгүй бөгөөд эцгийн эрхэт ёс зарим газраа ноёлсон хэвээр. Нэгэн гэр бүлийн эхнэр жирэмсэн үедээ хүүхдийнхээ хүйсийг харуулаад эрэгтэй гэж мэдээд хоёр талын аав, ээждээ хэлээд хамаг юмаа бэлдсэн чинь охин гараад, түүнээсээ болж худ ургууд муудаад аюул болсон түүх байна. Эхнэр нь үүнээс болж сэтгэл санааны дарамтанд орж нялх охиноо алж орхиод өөрийнхөө амийг хорлосон гунигт түүх байдаг юм байна. Үүнээс болж эмнэлгүүд нь жирэмсэн эх нарт хүүхдийг нь хүйсийг бараг л хэлж өгдөггүй юм гэсэн.

Гэр бүлтэй байж байгаад Солонгос явсан гэр бүлүүд бүгд салсан байна, салж байна. Очоод хань ижил рүүгээ мөнгө явуулаад байдаг, нэг ирсэн мөнгө ч үгүй, хань ижил ч үгүй болсон тохиолдол зөндөө юм гэсэн. Гэр бүлээр нь бодлоготой явуулж байхгүй бол залуу хүмүүс хол газар тусдаа удаан байх нь ийм асуудал үүсгэхээс гадна маш олон Монгол бүсгүйчууд Солонгос залуустай сууж байна. Мөн залуус нь ч ялгаагүй ч харьцангүй цөөн юм билээ. Саяханаас Сеүл хотын захиргааны гадаадын иргэдэд зориулан нэг цэгийн бүх үйлчилгээг үзүүлэх, Сеүл хотод хэрхэн амьдрах, ажиллах, хөлөө олоход нь зөвлөгөө өгөх зорилготой газар нээгдсэн байна. Хамгаас сайхан мэдээ нь энэхүү газар Монгол мэргэжилтэн эх хэлээрээ ярин Монголчууддаа үйлчлэн асуудлыг нь шийдэж өгөх болсон бөгөөд сайхан сэтгэлтэй Монгол бүсгүй тэнд ажиллаж буйг дуулгахад таатай байна. Тэрхүү газрын нэр болон хаяг нь Seoul Global Center.

Дэлхийн санхүүгийн хямрал энэ улсын тойроогүй байна. Банкууд нь том зээлээ түр зогсоосон байгаагаас гадна өрнөөсөө болж өдөрт бараг нэг бизнесмэн амиа хорлож байна гэж хүмүүс ярьж байна. Нөгөө Солонгосын драмын алдартай хэд хэдэн жүжигчид дарааллан амиа хорлосон бөгөөд шалтгаан нь өр зээл, мөнгө төгрөгтэй холбоотой байсан гэх. Америк долларын ханш воны эсрэг аймшигтай чангарч тэнд махийтлаа ажиллан, Монгол руу мөнгө явуулдаг ах дүү нарыг минь шатааж алж байгаа юм байна лээ. 1 доллар 900 вонтой тэнцдэг байсан бол бүр 1500 хүрч галзуураад одоо дунджаар 1300 вон дээр тогтож байна. Монголын доллараар наймаа хийдэг наймаачдын аз, од нь гийж байгаа нь тэр юм. Харин Солонгосын үйлдвэрлэгч нарт маш том цохилт, шаталт болж байгаа нь ойлгомжтой. Солонгосын төв банк болон засгийн газар нь хамтраад гадаад валютын эх үүсвэрийн дутагдалд ороод байгаа үндэсний үйлдвэрлэгч, экспортлогч нартаа 16 тэрбум доллар гаргаж өгөөд байгаа нь байдлыг түр ч болтугай намжаагаад байна. Тэнд буй Монголчууд маань ч тэр долларын ханш өсөхийг хүлээгээд Монгол руу мөнгө гуйвуулахаа түр харзнаж эхлээд байгаа нь илт байлаа. Доллараар биш яагаад воноор нь Монгол руу явуулж болдоггүй юм гэж нилээд хэдэн хүнээс асуухад тэрнээс дор ханш байгаа гэж байна. Солонгос, Монгол хоёрын хооронд вон, долларын зузаатгал хийж, мөнгө эргүүлдэг хэдхэн нөхөд байгаа бололтой. Хир баргийн жижиг, арчаагүй банкуудаас илүү ажиллаж байгаа биз?

Товч дүгнэн хэлэхэд Өмнөд Солонгос Улсад Монгол улсын бүхэл бүтэн нэг нийгэм үүсэн, ажиллаж, амьдарч, баярлаж, зовж цаг хугацааг элээж байна. Өнөөдөр зурагтаар гарсан мэдээгээр гадаадад буй Монголчууд жилийн нэг ажлын өдөрт дунджаар 1 сая америк доллар Монгол руугаа явуулдаг гэж байсан. Та биднийг, гэр бүлийнхэнийг чинь, найзуудыг чинь, хамаатан садныг чинь тэжээн тэнд махийтлаа ажиллан буй хүмүүс байгаа гэдэгт би 110% итгэлтэй байна. Би юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл тэд нарыг мөнгөний машины нүдээр битгий харж, та нар сайхан амьдарч байна, наашаа тэдийг явуул гэж утсаар, цахим шуудангаар зовоож байгаарай. Тэд та бидний төлөө ажиллаад хангалттай их хөрөнгө оруулалт хийж байна. Зарим нь нутгаа санаад ирэх боловч нас хэтэрсэн, танил тал байхгүй, соёлын зөрчилдөөн гэх мэт шалтгаануудаар эх орондоо идээшихгүй буцаад явах нь элбэг юм гэсэн. Баяр сайд айхтар мундаг ил захидал гадаадад суугаа Монголчуудад явуулаад байсан. Хөөрхий зайлуул, аргаа бараад л тэгсэн биз ээ!

Жич: Өөр газраас блог руугаа Internet Explorer-р орсон чинь блогийн зарим бичлэг маань эвдэрч харагдаад байна лээ. Mozilla–р үзвэл зүгээр байна лээ шүү.

Friday 31 October 2008

Tuesday 28 October 2008

Hiking

Ууланд авирч эхлэв

Нэгэн үлгэр мессенжерээр ирж байсан. Эд хөрөнгө, нэр алдар, эрүүл мэнд гурваас аль нэгийг нь сонгож авна уу гэж ид шидтэн хэлэхэд нэгэн хүү эрүүл мэндийг нь сонгож гэнэ. Гэтэл дээрх гурван зүйл гурвуулаа хүрээд иржээ. Ийм олон “юм захиалаагүй” гэтэл ид шидтэн маань эд хөрөнгө, нэр алдар хоёр үргэлж эрүүл мэндийг дагалдаж явдаг юм аа гэсэн гэдэг.

Байнгын суугаа ажилтай мань мэтийн хүмүүст хөдөлгөөн, биеийн тамир гэдэг бол ус, агаар мэт хэрэгтэй гэдгийг нь ойлгодог хэдий ч хангалттай цаг, зав гардаггүйн улмаас тэр болгон тогтмол дасгал хийж чаддаггүй. Тэрнээсээ болоод хүзүү мөр шохойжиж байна ч гэх шиг сонин сонин юм эмч нар хэлж “дургүй” хүргээд. Орчлон клубын бассейнд нь хоёр сар явах гэж оролдоод мөнгөө төлсөн ч нэг сар л явж чадсан байх. Сагс, хөлбөмбөг гэхээр бие биеэ гэмтээчих гээд заримдаа их төвөгтэй байгаад байдаг юм.

Хоёр долоо хоногийн өмнөөс эхлээд хэсэг найзууд, танилуудтайгаа амралтын өдрөөр уул руу тогтмол авирч эхлээд байгаа. Их таалагдаж байгаа. Мацаж мацаж уулын орой дээр гараад утаан Улаанбаатараа тольдон харж, цэнгэг агаараар цээжээ дүүргэх нь бас нэгэн жаргал юм аа. Дараа нь гэртээ очоод шүршүүрт ороод, хоолоо идэхэд л өөрийн эрхгүй нойр хүрч нам сайхан унтах нь бас их жаргалтай.

Харин уулын тусгай хувцаснууд болох салхи нэвтэрдэггүй, хөлс гадагшлуулдаг өмд, цамц, малгайгаас гадна тусгай зориулалтын таяг авах ёстой юм билээ. Эрүүл мэндийнхээ төлөө нэг дорвитойхон хөрөнгө оруулалт хийж, ийм хувцас авч өмсөнө гэж шийдээд байгаа.

Ууланд авирдаг багийнхан маань долоо долоо хоногоор ээлжлэн хийн плитка авч явж, ориг кофе уулан дээр, ойн цоорхойд чанаж ууж байя гэж тохироод байгаа. Уулан дээр, ой модон дундуур цэнгэг агаараар амьсгалж, шинэхэн цасан дээр мөрөө гарган явж, нам гүм, дүн аниргүйд юм бодон суухаас гадна найзуудтайгаа бувар бувар хэмээн ярилцан суух хичнээн сайхан гээч. Яваа яваандаа бидний баг улам өргөжин олон хүмүүс болно гэдэгт их итгэлтэй байгаа.

Monday 20 October 2008

MONGOLIAN ANIMAL HUSBANDRY SECTOR AND ITS FUTURE

MONGOLIAN ANIMAL HUSBANDRY SECTOR
AND ITS FUTURE

Sometimes, I really do miss my research work. I strongly believe that one sunny day, I will continue it. A couple of people asked me to share some of my research papers which were done in 2004. Here we are! Comments are very welcome!

Literature Review Table of Content

2.1 Introduction

2.2 Agricultural history and development

2.3 Mongolian animal husbandry sector’s history and development

2.3.1 A Nomadic way to survive

2.3.2 Semi-settled and settled ways to live

2.4 Australian agricultural sector’s history and development

2.4.1 Land Management

2.4.2 Advanced technology

2.4.3 Integrated agriculture business

2.5 Conclusion

2.6 Reference

REVIEW OF THE LITERATURE CHAPTER II

2.1 Introduction

The purpose of the literature review of this paper is briefly to review and investigate world agricultural history and its development, particularly Mongolian and Australian animal husbandry sectors will be examined, in terms of these two countries agricultural and animal husbandry sector’s technique, land status and farming management.

The research question of this paper is ‘What is the main difference between Mongolian herders and Australian farmers in terms of farming management?’ The objective of this study is to make comparisons between Mongolian herders and Australian farmers’ farming methods and their challenges.

There is a wide range of literature about the Australian animal husbandry sector and its history, which dates back to the 1700s. It is good to follow old tracks and to know how Australian farmers have gone before and what the Mongolian nomadic herder should do now to operate an efficient modern farming business.

2.2 Agricultural history and development

It is believed that man planted his first seed and tamed his first animal about ten thousand years ago and it was the beginning of the birth of civilization (Rasmussen, 1964; National Geographic Society, 1971; Trippett, 1974; Diamond, 1998; Ostrom, 2000). On the other hand, Toynbee, (1947, 1958, 1966) who made a list of twenty-one civilizations, argued that the last five or six thousand years had seen the birth of civilization; however he agreed that agriculture and the domestication of animals started some nine thousand years ago. Nevertheless, it is believed that civilizations or classifications of human societies emerged among the big rivers and oceans and those countries initiated operating agriculture successfully; however, different civilizations emerged due to differences in their environments (Toynbee, 1958; Ehrlich & Harriman, 1971; Trippett, 1974; Diamond, 1998; Batbayar, 2001). Toynbee (1966) emphasized that the greatest revolution in human history had been the invention of agriculture and the contemporaneous domestication of animals.

American, Canadian, and Australian farmers traditionally have owned their farms, owned land – whether they homesteaded it, bought it, or inherited it (Bailey & Lee, 1970). Farming today is highly commercial; thoroughly market oriented which is based on product specialization and quality. Now people barely use the term ‘commercial farmer’ because all farmers are thus oriented (Durost & Bailey, 1970; Burrows, Mayne & Newbury, 1991). The highly productive farms, that dominate Canada's wheat industries, American meat and wheat industries, Australian meat and wool industries, are increasingly linked with agribusiness, government, (through agricultural policy and programs) and financial institutions for their markets and critical inputs. Nowadays, farmers in highly developed countries have already used computers to calculate grain feeds and huge advances in technology have improved equipment and fertilizers, farmers access market information through the Internet (Toffler, 1990; Cossar, 2003a).

Bossi (1980) argued that the nature and productivity of agriculture throughout human history had been determined by the quality of the land and the relationship between the land and the people dependent on it. By the end of the 17th century, Europe had undergone several major struggles over land and they understood that landlessness could mean powerlessness (Bossi, 1980). Higbee (1963) mentioned that land represents seventy percent of the total value of all farm capital and it is definitely the key capital resource in agriculture.

Benedict (1955) debated that the public lands productivity was very low and it had not been sufficiently attractive as an investment to induce private acquisition hence the lands could be operated more effectively if they were privately owned.

On the other hand, many argue that private property is not a perfect solution for effectiveness of the commons (Hardin, 1968; Ehrlich & Harriman, 1971; Barke & O’Hare, 1984; Pipes, 1999; Ostrom et al, 1999). Ostrom (2000, p. 148) described that commons meant ‘…resources are natural or humanly created systems that generate a finite flow of benefits where it is costly to exclude beneficiaries and one person’s consumption subtracts from the amount of benefit available to others’. Hardin (1968, p. 371) emphasized, ‘Freedom in a commons brings ruin to all’ and it seems that it is difficult to find rules, which are perceived by all users as legitimate, fair, equal, and effective.

Another form of land use is a communal land. If land were communally owned, everyone would try to maximize his or her communal rights. Then, there would be an overwork because some of the costs of his or her going were borne by others. It would result in degradation of land, over hunting and environmental pollution (Ostrom, 2000). There is no perfect way to use lands effectively for everyone; however there are many forms to use the land.

Overall, agriculture is still playing an important role in developing countries’ economies; however, the percentage of GDP derived from the agricultural sector has been declining constantly in most developed countries. It seems that a declining percentage of GDP does not indicate that the value of agriculture is declining. This study chose Mongolia as a developing country and Australia as a developed country to examine their agricultural sector, especially, the animal husbandry sector’s development.

2.3 Mongolian animal husbandry sector’s history and development

2.3.1 A nomadic way to survive

It is believed that the Mongolian steppes have been occupied by nomadic people since 8000 B.C. (Axelbank, 1971; Nyamzagd, 2001b). It is argued that there was no chance to operate agriculture in dry, harsh continental central Asia because it was far away from the ocean and located high above sea level (Barke & O’Hare, 1984; Batbayar 2001); however, USGS (2004) stated that the grasslands of the Mongolian Plateau represent some of the richest agricultural land and the largest expanses of intact native grasslands in the world. Shagdar (2001) argued that domestication of wild animals began in Mongolia between the 8th and 3rd centuries B.C. and animal domestication was the main productive sector rather than hunting. Trippett (1974) made a comment that the tamed horse brought ever-quickening communication, speed and it was the beginning of nomadization. It is difficult to justify and prove this hypothesis because there were many nomadic tribes such as Australian aboriginals, Eskimos who live on the shores of the Arctic Ocean, Bambuti the African nomadic tribe, and Bajau in the Philippines, who do not have a single horse (Toynbee, 1935; 1947; National Geographic Society, 1971). Nomads used to live throughout the world; however their number is decreasing gradually. Nowadays, there are 40 million nomadic people who live in 40 different countries (Mygmarjab, 2004).

It would be a big mistake if someone believes that all nomads are herders and vice versa. National Geographic Society (1971) stated that nomadic people relied on movement to survive whatever their reasons to move. There were many forms of nomadic life because there were many ways of surviving on the move.

Shagdar (2001) remarked that around the 13th and 14th centuries, herder households started forming into small nomadic group settlements and raised a variety of livestock. Nomadic Mongolians maintained their land by sacrificing their lives. Many people (Toynbee, 1966; Axelbank, 1971; Trippett, 1974; Hooker, 1996; Strauss & Turnbull, 1996; Barker, 1997) say that the Mongolian Empire [during the 13th century under the rule of Chingis and Khubilai Khaan] was the largest empire in human history in terms of geographical expanse. By the time when Mongol kings died or killed, there were competitions for the king seat among the warriors. Consequently, Mongolian empire unraveled. As a result, the Manchus conquered Mongolia for over two hundred years between 1691 and 1911 (Axelbank, 1971). Under the Manchu’s regime, Mongols were reduced to serfdom, poverty, and most herders’ animals and wealth belonged to Manchu’s kings, although the herders were still nomads.

In 1921, Mongolia declared itself as the second communist country in the world after the Soviet Union (Lawless, 2000). As a result, a majority of private livestock was transferred to the collective ownership form. Management of collectivism provided various services for herders such as building enclosures, preparing hay, and constructing wells (Shagdar, 2001). Moreover, Mongolia benefited from the Cold War between the Soviet Union and the USA because during that time the Soviet Union invested huge money in the Mongolian agricultural industry. This process brought more advanced animal husbandry methods to herders. It is believed that it was the first stage for nomad Mongolians to adopt settled and semi-settled lifestyle. In 1918, Mongolia had around 540,000 people, most of them were nomadic, and although herders belonged to collectives according to the Government, they were still nomads (National Geographic Society, 1971; Lawless, 2000).

The collapse of the socialist system, which lasted between 1921 and 1989, brought immense difficulties for Mongolians, because the population had no experience in running private enterprises. The poor infrastructure, unemployment, and poverty forced people into cities; however, all Mongolians were free to settle anywhere they chose in the vast country of more than 1.5 million square kilometres (Cambreleng, 2004). Higbee (1963) concluded that while a decline in the number of farms helps to thin the rural population and pack more people into cities, the expansion of cities tends to reverse the process and bring some people back close to the farm.

Now the population stands at almost 2.5 million people and one third of them live in the countryside (National Statistical Office, 2004). There are around 185,000 herders in Mongolia. Away from Ulaanbaatar and the other major cities, Mongolia is still a nomadic herding economy and Barker (1997, p. 147) remarked, ‘Mongolia is one of the few countries in Central Asia where people still live a nomadic lifestyle despite the extreme climate’. This citation could mislead readers of his book because it is believed that the main reason to live a nomadic lifestyle in Mongolia was the extreme climate. Not only for Mongolian nomadic herders, but also for the nomads of the world, the only real dangers and reasons were natural ones. These factors made them the ‘prisoners’ of an annual climatic and vegetational cycle and it was one of the major determinants of farming and general land use (Toynbee, 1935; 1947; 1966; Trippett, 1974; Barke & O’Hare, 1984; Clarke, 2004).

There are no fences in the Mongolian countryside because of the nomad system and cows, horses, goat, camels, and sheep wander across it freely. As a result, rural Mongolians do not possess land. Pasture is considered the country’s real wealth for both herders and the government. Nomadic Mongolians share concepts and rules, which are created without formal, governmental jurisdictions to protect nature and if people violate these rules they suffer not only a loss of favor from the animals such as over hunting, overgrazing, and pollution but also social disgrace. The nomadic Mongolians’ attitudes of living in harmony with nature, leaving the land undivided as a common heritage, and defining community life in terms of the migration of animals and the phases of nature are the main differences from western livestock farmers who own their ‘fenced’ land.

2.3.2 Semi-settled and settled ways to live

Diamond (1998) argues that successful food production permits people to adopt sedentary or settled living and this tendency helped people to develop technology, craft, and construction works. Before the 1960s, eighty five percent of the Mongolian population was living in a nomadic way but now eighty five percent of them are living without a nomadic style and the first generation of urban Mongolians were born in around 1960s (Batbayar, 2001). Shagdar (2001) reported that half of Mongolian families live in the traditional housing form of gers (tents). Most of them are settled or semi-settled and animal husbandry does not really play an important role on their lives.

Communist authorities from the beginning sought to destroy the traditional nomadic community organization and to replace it with centrally controlled collective farms. The communist system was aimed at increased production and used all available technical means, but rigid regimentation allowed little initiative (Toynbee, 1935; Tannous, 1964; Burrows, Mayne & Newbury, 1991). Barke and O’Hare (1984) stated that the form of communal land tenure had been considered an obstacle to agricultural change and economic development. People tended to be collective when there was coercion or something to make individuals act in their common interest and this argument eventually developed into the ‘zero contribution thesis’. Further collectivism was the same as ‘prisoner’s dilemma games’ because members of collective groups begun to reduce their contribution if others did not contribute (Ostrom, 2000). Collectivism was coercion for most Mongolian herders and they were running away to prevent participating in it. The government made every decision, which economically did not work well. As a result, the Mongolian government started to privatize livestock and farming facilities in the 1990s. Livestock privatization encourages a rapid increase in the number of herds.

Today, the Mongolian agricultural sector is being reformed again and the government is trying to develop semi-intensive and intensive methods for agriculture as well as animal husbandry. Nomadic herders are becoming semi-settled and starting to specialize by breeds and livestock (National Statistical Office of Mongolia, 2001). On the other hand, some people such as Amarjargal, Lecturer of the Mongolian Agricultural University, Samdandorj, General Secretary of Red Cross in Mongolia (cited in Gerel, 2004), strongly argue that Mongolian livestock must remain as a nomadic style and herders have to migrate by following their animals. They called it as ‘The Mongolian Gene’. They tried to justify their argument by citing the number of dead livestock in the last few years and they argued that the reason was Mongolian livestock, which were adapted into their environment and nature, hybridized with overseas breeds that give more milk, meat than native breeds and created a weak type of breed.

Mongolian herders have faced a precarious situation as they struggle to respond to the momentous political and economic changes of recent years. Humphrey and Sneath (1999) discovered that the extensive and quite sudden social, political, environmental, and economic changes have forced nomadic people to respond, and evolve in order to maintain their centuries-old way of life. Nevertheless, in 2002, the government passed the law, which allows owning land. Now one can see the historical process of transition from pure nomadism to semi-settled and permanent agriculture in the Mongolian countryside. Keeping bigger herds demands more and better grazing lands unless herders use efficient land management and advanced technology. These strategies eventually led nomadic herders to an integrated form of agriculture.

2.4 Australian agricultural sector’s history and development

2.4.1 Land management

In 1787, George III, king of England gave an instruction to Governor Philip before he set out to establish the new penal settlement at Botany Bay in New South Wales in Australia. The main point of instruction was to use land (Shaw, 1967). Sheep and cattle farmers play an important role in Australian agricultural land management. A land owner has a freedom to use his or her land and to transfer it; however, the government does retain some control by virtue of the right of eminent domain, the right to tax and land-use regulations (Campbell, 1967). The Australian Encyclopedia (1996b) stated that the feudal land tenure system was introduced into Australia by English common law. According to this law, generally speaking, there are two forms of land ownership, such as freehold and leasehold, which exist in Australia.

Before these legislations, there was squatting. It seemed that squatting emerged because of the lack of a land policy at that time in Australia. A squatter meant a person who had squatted on unoccupied land for pastoral purposes without official permission. But eventually this term began to be used to all persons who squatted on public land without permission, later to those who held their sheep run (Shaw, 1960; Buckley, 1964; Roberts, 1964; Clark, 1969; The Australian Encyclopedia, 1996c). The first local squatting Act of 1833 passed in New South Wales, later on the Government Act of 1842, which was the first general land act for all Australia (Buckley, 1964; Roberts, 1964). It was the starting point to lease lands and eventually it gave a chance to people to buy their own land.

A fence is considered the main tool of Australian farmers and herders. Donald (1967, p. 67) declared, ‘Australia is one of the most fully fenced countries in the world’. On the other hand, Davidson (1966) confirmed that cattle were run on the open range in large herds and fencing was practically non-existent in the Northern Territory, Western Australia, and Northwestern Australia. Rangeland agriculture plays an important role especially in Western Australian, Northern Territory, and Queensland; however, it is argued that rangelands, approximately seventy five percent of Australian total landmass, are not being managed in an ecologically sustainable way (Sustainable Natural Resource Management in the Rangelands, 1997; Sutton, 1999; PGA, 1999; Sustainability of the Pastoral Rangelands, 2003). Pastoralism has a long history in the rangelands and it is the most widespread form of land use (ANZECC & ARMCANZ, 1999). Australia’s north east tropical area of Queensland, together with the usable portion of the continent with a growing season of less than five months, is referred to as the Pastoral Zone. Davidson (1967, p. 39) remarked, ‘The Pastoral Zone is also unique in Australian agriculture because it depends on employed rather than on family labor…and many of the farming properties are operated by large pastoral companies’ and basically, cattle grazing is the dominant form of land use in the northern tropical part, while sheep grazing predominates in the southern non-tropical section.

Shaw (1967, p. 15-16) stated, ‘All states passed land legislation to encourage closer settlement, and by 1914 had purchased three million acres of privately owned land for $68 million’. Land became the real asset for families and they started using it wisely and accurately. According to history, it seemed that the land was the most important capital at all (Clark, 1969; Toffler, 1990).

2.4.2 Advanced technology

Revolutionary technological process has a potential to bring revolutionary social change and it has already been confirmed by the Internet, satellites, and cloning. A large amount of Australian research work has been aimed at developing pasture species, which will flourish in the short Australian growing season because some parts of Australia have insufficient moisture and lack an irrigation systems for plant growth (Davidson, 1966; 1967).

Donald (1967) stated that Australia has changed from a labor-intensive to a capital-intensive operation, based on the bulldozer, tractor, and other machines. Technology makes life easier; however, Ostrom et al (1999) argued that technology was not a substitute for decision-making how to effectively use common pool resources. Higbee (1963) stated that in 1800, an average of fifty six hours of labor were required to produce an acre of wheat, today it takes less than two hours of labor and does it better and the technological revolution in agriculture is partly genetic and chemical. Using a modern feeding system, one man can now take care of 70,000 chickens and can handle 5,000 head of cattle (Hardin, 1970). Moreover, according to Barke and O’Hare’s (1984) research, American farmers were on average 120 times more productive than the farmers of the developing countries because of technology.

Agricultural science and technology has to be developed because the increasing number of world population must be fed. The traditional way of agriculture cannot satisfy the increasing world food demand. It is reported that now most developed countries’ farmers were being offered to be served by satellites to monitor how fast their grass is growing and to improve pasture and irrigation management (Ostrom et al, 1999; Oakley, 2004). Australian Agricultural Minister Kim Chance (cited in Oakley, 2004) said that this new technology had led to a significant rise in profits for those in the trial, some by up to 150 percent. Furthermore, Trebeck (cited in Way, 2003d) remarked, ‘It is the era of the serious professional who uses technology, better agronomy, financial instrument, improved marketing and water conservation to improve yields and drive costs down’. Meat and Livestock Australia (2004) remarked, ‘Australia's livestock producers are already among the world's most efficient and are leaders in advanced animal husbandry and production techniques’.

2.4.3 Integrated agricultural business

The Cambridge Encyclopedia of Australia (1994) remarked that just two hundred years ago Australia was a land without agriculture but today agriculture is one of Australia’s biggest industries. Donald (1967) stated that Australia had several advantages as an environment for agriculture, such as a mild winter and vast size. The first farm management club in Australia was established in 1956 in New South Wales and it was incorporated by a group of thirty to fifty farmers (Druce, 1967). Fin (1997, p. 318) emphasized, ‘The farm sector contributes about three percent of Australia’s total GDP’. This percentage was 3.8 percent by the end of 2003 and the 2002-2003 drought has shaved less than 1 percent off the Australian GDP; however there are a large number of small businesses. A century ago, when agriculture made up a quarter of the nation’s economy, it would have cut growth by 7-8 percent (The Australian Encyclopedia, 1996a; Australian Bureau of Statistics, 2003; www.ibisworld.com.au, 2003; Ruthven, 2003). It proves that Australia’s economy is not dependent on agriculture nowadays. According to the Australian Bureau of Statistics (2003), in 2001, Australia had 3.2 million milk cattle, 24.5 million meat cattle and 110 million sheep and lambs. Furthermore, about two-thirds of the national flock is on properties with over two thousand sheep (Sheep in Australia, 2004).

Some domestic mammals such as cow, yak, and sheep interacted with domestic plants to increase crop production by manure applied as fertilizer (Diamond, 1998). Most farm income is from marketing livestock and livestock products and crops. Davidson (1966) stated about intensive cattle fattening in the Northern Territory that it was a combination of a cattle farm and cropping. Australian farmers and their farms in its 6 states are not all alike. The Cambridge Encyclopedia of Australia (1994) stated that there were 125,000 farmers in Australia in 1994 and this number was gradually decreasing because of the use of labor saving technology and machines. Operators of farms differ in age, educational attainment, management skills, whether they are full-time or part-time farmers, and in many other ways. Their farms range from under a few acres to thousands of hectares in size, they may raise livestock or crops, they may be specialized in one type of farm enterprise or be diversified (Randall & Myers, 1970). For example, only one wealthy farming family owns 117,000 square kilometres or 1.5 percent of Australia’s land mass (Way, 2003a). Some areas are more profitable to grow sheep than grain, some of them not. The most important agricultural and pastoral industries produce cereals (mostly wheat), sheep, beef cattle, dairy cattle, wool, sugar, honey, fruit, and grapes for wine (Fin, 1997).

2.5 Conclusion

It seemed that agricultural diversity was a reflection of variations in cultural and environmental factors. A lot of changes have been made in the world agricultural industry since it started ten thousand years ago. Some of the major changes involve the land using system, technology revolution, an increase in intensification and commercialization. These changes result in changes to the level of productivity and income. This tendency leads modern farmers towards private and small to medium scale farming. Agriculture is the major source of employment and contributes substantially to national income as well as foreign exchange earnings for most developing countries; whereas, the agricultural sector’s percentage of GDP is declining gradually in the developed countries.

The increasing number of livestock which resulted in degradation of pastureland, natural disaster, lack of business management, the land using system challenges nomadic Mongolian herders to have semi-intensive and intensive farming technique to cope with a market system, which Mongolia only introduced over the last fourteen years.

REFERENCES

ANZECC & ARMCANZ (Australian & New Zealand Environment & Conservation Council, Agriculture & Resource Management Council of Australia & New Zealand), 1999, National Principles and Guidelines for Rangeland Management, Australia

Australian Bureau of Statistics, 2003, ‘Importance of Industries to States and Territories’, BRW, October 30-Novermber 5, 2003, p. 35

Axelbank, A. 1971, Mongolia: This Beautiful World, Published by Kodansha International LTD, Tokyo, Japan & Palo Alto, Calif., U.S.A.

Bailey, W. R & Lee, E. 1970, ‘The New Frontier of Finance’, Contours of Change: The Yearbook of Agriculture, Unites States Department of Agriculture, USA

Barke, M & O’Hare, G. 1984, The Third World: Conceptual Frameworks in Geography, Published by Kyodo Shing Loong Printing, Singapore

Barker, H, 1997, Russia and Central Asia by Road: 4WD, Motorbike, Bicycle, Bradt Publications, UK

Batbayar, B. 2001, ‘The Government Should Encourage the Migration’, Retrieved from: http://www.baabar.net/myopinion_nomad.html, Accessed on 9 May 2004

Benedict, M. R. 1955, Can We Solve the Farm Problem? An Analysis of Federal Aid to Agriculture, The Lord Baltimore Press, USA

Bossi, S. E. 1980, ‘The Land: Who Shall Control?’ Farming the Lord’s Land: Christian Perspectives on American Agriculture, Augsburg Publishing House, USA

Buckley. K., 1964, ‘Gipps and Graziers of New South Wales, 1841-1846, Part 1’, Historical Studies: Australia and New Zealand, Selected Articles, Melbourne University Press, Australia

Burrows, B., Mayne, A & Newbury, P. 1991, Into the 21st Century: A Handbook for a Sustainable Future, Adamantine Press Limited, UK

Cambreleng, B. 2004, ‘Khan’s Folk Fight to Survive’, The West Australian; The Sunday Times, June 13, 2004, p. 6

Campbell, K. O. 1967, ‘Land Policy’, Agriculture in the Australian Economy, Sydney University Press, Australia

Clarke. G., 2004, ‘In Mongolia, Life is Still Linked to Animals, not Technology’, The West Australian, Saturday, October 2, 2004, p. 24

Clark. M., 1969, A Short History of Australia, Revised Edition, A Mentor Book, USA

Cossar, L, 2003a, ‘Land of Hope and Glory’, BRW, May 15-21, 2003, p. 76

Davidson, B. R. 1966, The Northern Myth: A Study of the Physical and Economic Limits to Agricultural and Pastoral Development in Tropical Australia, Melbourne University Press, Australia

Davidson, B.R. 1967, ‘The Economic Structure of Australian Farms’, Agriculture in the Australian Economy, Sydney University Press, Australia

Diamond, J. 1998, Guns, Germs and Steel: A Short History of Everybody for the Last 13,000 Years, Published by Vintage, Great Britain

Donald, C. M. 1967, ‘Innovation in Agriculture’, Agriculture in the Australian Economy, Sydney University Press, Australia

Druce, P. C. 1967, ‘Organization and Administration’, Agriculture in the Australian Economy, Sydney University Press, Australia

Durost, D. D & Bailey, W. R. 1970, ‘What’s Happened to Farming’, Contours of Change: The Yearbook of Agriculture, Unites States Department of Agriculture, USA

Ehrlich, P. R & Harriman, R. L. 1971, How To Be a Survivor: A Plan to Save Spaceship Earth, Cox & Wyman Ltd, London

Fin, K. 1997, The Book of Australia, The Watermark Press, Sydney

Gerel, G. 2004, ‘For the Herders’ Generation’, Today, 29 April 2004, #101, Retrieved from: http://www.mongolnews.mn/20040429/entertainment.htm, Accessed on 6 May 2004

Hardin, C. M. 1970, Contours of Change: The Yearbook of Agriculture, United States Department of Agriculture, USA

Hardin, G. 1968, ‘The Tragedy of the Commons’, Science, 162:1243-1248

Higbee, E. 1963, Farms and Farmers in an Urban Age, Printed by Connecticut Printers, New York

Hooker, R. 1996, ‘The Mongolian Empire’, Retrieved from: http://www.wsu.edu/~dee/CHEMPIRE/YUAN.HTM, Accessed on 8 May 2004

Humphrey, C & Sneath, D. 1999, The End of Nomadism, Duke University Press, USA

Lawless, J. 2000, Wild East: Travels in the New Mongolia, ECW Press, Canada Meat and Livestock Australia, 2004, Retrieved from: http://www.mla.com.au/content.cfm?sid=110, Accessed on 8 May 2004

Mygmarjav. 2004, The Report of ‘The Future of Nomadic Livestock’ Conference, Ulaanbaatar

National Geographic Society, 1971, Nomads of the World, Published by National Geographic Society, USA

National Statistical Office of Mongolia, 2001, Retrieved from: http://www.tacisiclp.mn/index.php?pg=report1mon.php, Accessed on 6 May 2004

National Statistical Office of Mongolia, 2004, Retrieved from: http://www.nso.mn/eng/index.php, Accessed on April 20, 2004

Nyamzagd, S. 2001b, Strategic Management of The National Economy, Published by Urlakh Erdem, Mongolia, Chapter 1, vol. 2, p114-129

Oakley, V. 2004, ‘Sky Spy Watches Grass Grow’, The Australian: The Sunday Times, April 11, 2004

Ostrom, E., 2000, ‘Collective Action and the Evolution of Social Norms’, Journal of Economic Perspective, Vol. 14, # 3, p. 137-158

Ostrom, E., Burger, J., Field, C. B., Norgaard. R. B., Policansky. D., 1999, ‘Revisiting the Commons: Local lessons, Global Challenges’, Retrieved from ProQuest, http://proquest.umi.com/pqdweb?index=0&did=000000040646004&SrchMode=1&sid=1&Fmt=4&VInst=PROD&VType=PQD&RQT=309&VName=PQD&TS=1084519158&clientId=28250, Accessed on 14 May 2004

Pipes, R. 1999, Property & Freedom, The Harvill Press, London

PGA (The Pastoralists and Graziers Association of Western Australia), 1999, Implementing Landcare in the Rangelands, Department of Agriculture, Fisheries and Forestry, Australia

Randall, C. K & Myers, C. M, 1970, ‘Are They Making a Living Down in the Farm?’ Contours of Change: The Yearbook of Agriculture, Unites States Department of Agriculture, USA

Rasmussen, W. D. 1964, ‘Valley to Valley, Country to Country’, The Farmer’s World: The Yearbook of Agriculture, The United States Government Printing Office, The United States Department of Agriculture

Roberts. S. H. 1964, The Squatting Age in Australia 1835-1847, Melbourne University Press, Australia Ruthven, P. 2003, ‘Fast and Furious’, BRW, October 23-29, p. 50

Shagdar, E. 2001, The Mongolian Livestock Sector: Vital for Economy and People, but Vulnerable to Natural Phenomena, ERINA

Shaw, A. G. L. 1960, The Story of Australia, Faber and Faber Limited, London

Shaw, A. G. L. 1967, ‘History and Development of Australian Agriculture’, Agriculture in the Australian Economy, Sydney University Press, Australia

Sheep in Australia, ‘The Sheep Industry in Australia’, Retrieved from: http://www.animalliberation.org.au/sheep2.html, Accessed on 8 May 2004

Strauss, R & Turnbull, T. 1996, The Trans-Siberian Rail Guide, Compass Star Publications, USA

Sustainability of the Pastoral Rangelands, 2003, Pastoralism and Sustainability, Department for Planning and Infrastructure, The Government of Western Australia

Sustainable Natural Resource Management in the Rangelands, 1997, Centre for International Economics, Canberra & Sydney

Sutton, D. 1999, Implementing Landcare in the Rangelands, Department of Agriculture, Fisheries and Forestry, Australia

Tannous, A. I. 1964, ‘Bond with the Earth’, The Farmer’s World: The Yearbook of Agriculture, The United States Government Printing Office, The United States Department of Agriculture

The Australian Encyclopedia, 1996a, Vol. 1, Sixth Edition, Australian Geographic Pty Ltd, Australia

The Australian Encyclopedia, 1996b, Vol. 5, Sixth Edition, Australian Geographic Pty Ltd, Australia

The Australian Encyclopedia, 1996c, Vol. 7, Sixth Edition, Australian Geographic Pty Ltd, Australia

The Cambridge Encyclopedia of Australia, 1994, Cambridge University Press, Great Britain

Toffler, A. 1990, Power Shift: Knowledge, Wealth, and Violence at the Edge of the 21st Century, Published by Bantam Books, USA

Toynbee, A. 1935, A Study of History, Vol. 3, Oxford University Press, Great Britain

Toynbee, A. 1947, A Study of History: Abridgement of Volumes I-VI by D.C. Somervell, Oxford University Press, New York and London

Toynbee, A. 1958, Civilization on Trial and the World and The West, The World Publishing Company, Cleveland and New York

Toynbee, A. 1966, Change and Habit: The Challenge of Our Time, Oxford University Press, New York and London

Trippett, F. 1974, The Emergence of Man: The First Horsemen, Time-Life Books, New York

USGS, 2004, ‘Comparative Grassland Land Cover Performance in Grasslands of Asia and North America’, Retrieved from: http://edcintl.cr.usgs.gov/mongolia/mongolia.html, Accessed on 14 May 2004

Way, N. 2003a, ‘Bull Run’, BRW, November 6-12, p. 31-34

Way, N. 2003d, ‘Smart Farmers See Hope on the Horizon’, BRW, January 16 – 22, p. 56-59 www.ibisworld.com.au, Accessed on 29 September 2004