Beauty of acoustic!

An interview on Business Times

МҮХАҮТ-ын Business Times сонинд өгсөн ярилцлагаа оруулж байна.

-Юуны өмнө эдийн засагчийн хувьд танаас манай эдийн засгийн маргаашийн талаар ямар бодолтой байгааг тань сонсоё?

-Бид эдийн засгийн үр өгөөжийг хүртэхийн тулд зөвхөн маргаашаар бүх юмыг төсөөлнө гэвэл хэцүү. Маргааш бүх юмыг сайхан болгохын тулд, эсвэл сайхан харагдуулахын тулд магадгүй ирэх 10 жилийн бизнесийн боломж болон өгөөжийг золиослох ёсгүй гэж хэлэх гээд байна л даа. Маргаашийг биш дунд болон урт хугацааг төлөвлөж шийдвэр гаргахын тулд бид хүссэн хүсээгүй том зургаа харах ёстой болдог. Том зураг гэдэг нь улсын хэмжээнд сэтгэхээс гадна бүс нутаг, цаашилбал дэлхийн хэмжээнд оролцоотой байна гэсэн үг. Оролцоо гэдэг нь бид зөвхөн гадагшаа экспорт хийх биш энд импортлох бодлого, үйл явц ч хамаарна. Газар доорх уул уурхайн баялаг, нөөцийн мэдээ нэмэгдээд байх тоолонд л эдийн засаг өсөхгүй шүү дээ. Хэзээ бодит өсөлт мэдрэгдэх вэ гэхээр тэрхүү баялаг эдийн засгийн эргэлтэнд орж байж л сая “амтлагдана”. Хүмүүс “Зураг зурах бол мэргэжил, харин зарах нь урлаг” гэж ярьдаг. Тиймээс ирээдүй ямар байх нь чухам бидний өнөөдөр гаргаж буй шийдвэрийн цар хүрээ, алсын хараанаас шууд хамаарна.

-Монголд хамгийн түрүүн хөгжүүлэх ёстой салбарыг манайхан олон жил ярьж байна. Таныхаар алийг нэрлэхвэ. Хүн бүр хэрэгцээг нь мэдэхгүй байгаа ч заавал шаардлагатай байгаа салбар нь юу вэ гэж асуух гээд байна л даа. Жишээ нь өнөөдөр манайд даатгалын салбар түлхүү хөгжих боллоо...?
-Таны хэлээд байгаа хүн бүр хэрэгцээг нь шууд мэдэрдэггүй ч нийгэмд заавал байх ёстой шаардлагатай зүйлсийг англиар “public goods” гээд байгаа юм. Манайхан жишээ нь, зам дагавал хөгжил ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл эдийн засаг, нийгмийн үндсэн дэд бүтцүүд болох эрчим хүч, ус, зам, боловсрол, эрүүл мэндийн цогц бөгөөд боловсронгүй сүлжээг нь бий болгоод өгвөл бид хэн хэнээсээ Монголд ямар бизнесийг хөгжүүлэх ёстой вэ гэж асуух шаардлага гарахгүй. Хүмүүс, бизнес, нийгэм өөрөө аяндаа хөгжөөд явчихна. Эдгээр нь хувийн хэвшил дангаараа хийхэд хэт том, зарим нь тухайн компанийн эдийн засгийн хувьд огт ашиггүй төслүүд тул төр, засаг оролцохоос өөр аргагүй байдаг. ХЭАА-н форматад байсан нэгжүүд одоо компани болж, тархай бутархай мэт үйл ажиллагаа эрхэлж байсан нь эхнээсээ групп, холдингийн зохион байгуулалтанд ороод эхэллээ, манайд. Гэвч үндэсний хэмжээний хатуу болон зөөлөн дэд бүтэц бий болгох ажил дээр төр ба хувийн хэвшлийн түншлэл байхаас өөр боломжгүй. Сүэцийн суваг бол төр хувийн хэвшлийн сонгодог жишээ гэж боддог.

-Өнөөдөр эрчимтэй мэт хөгжөөд байгаа банк, санхүү, даатгалын салбарын тухайд...?
-Жишээ нь даатгалын тухайд энэ салбар хөгжихийн тулд хүмүүс ажилтай буюу цалинтай, компаниуд ашигтай буюу борлуулалт сайтай ажиллах ёстой. Ийм байхын тулд дээр дурдсан дэд бүтэц байх ёстой. Нэг удаагийн байдлаар шийдвэр гаргадаг хүмүүс, аж ахуйн нэгжид даатгал нэг их сонин биш байх. Харин дунд болон урт хугацаанд тогтвортой бизнес хийхэд даатгал чухал. Нийгэм хөгжихийн хэрээр хүн өөрөө өөртөө хүндрэл багатай асуудлыг шийдэхээс гадна эргэн тойрны хүмүүстэй багахан шиг төвөг удахыг хүсдэг байх. Тэр ч утгаараа зарим нэг даатгал заавал даатгуулах гэсэн бүлэгт тооцогддог. Хэдэн жилийн өмнөх тоог харж байхад манай улсын нэг хүнд ногдох даатгалын хураамж 2-3 ам.доллар гэж байсан. Харин зах зээлд бараг ижил хугацаанд шилжсэн ОХУ-д эн энь 40, цаашлаад АНУ-д 3000, Японд 4000 ам.доллар байдаг. Тэгэхээр энэ боломж мөн үү гэвэл мөн л болж таарах нь. Даатгалын давуу тал нь даатгуулж буй зүйлийн үнэлгээг тооцож гаргадаг. Эд хөрөнгийн үнэлгээн дээр бид тодорхой ойлголт, стандарт, хэмжих үзүүлэлттэй болсон боловч хүний амь нас, эрүүл мэнд дээр огцом дэвшил олж харахгүй байгаа. Уг нь логикоор тээврийн хэрэгсэл болон жолоочийн хариуцлагын даатгалаас илүү жолооч, зорчигч, иргэдийн амь насны даатгалыг заавал даатгах ёстой төрөлд оруулж өгмөөр байгаа юм. Жишээ нь, яахаараа гадаадын мэргэжилтэнүүд амь насны иж бүрэн даатгалтай ажиллаад манайханд байдаггүй вэ. Үзвэр үйлчилгээн дээрээ гадны хүмүүст өндөр үнээр тасалбараа зардаг байж өөрсдийн эрүүл мэндээ эсрэгээр нь үнэлээд байж боломгүй байх.

-Та яриандаа төр, хувийн хэвшлийн оролцооны талаар нилээд дурдлаа. Төр, засгийн ажлын тухайд хэлэхэд “Нэг яаманд хоёр дэд сайд +Төрийн нарийн бичгийн дарга” байгаа. Ажил нь тийм их юм уу. Эсвэл сайд нь салбараа огт мэддэггүй улс төрийн томилгоо хийгддэг учраас ийм олон туслахтай байдаг юм болов уу гэмээр. Төр дэндүү нүсэр юм. Та бизнес эрхлэгчийнхээ хувьд дээрх аппараттай тулж ажиллаж байгаа. Энэ талаарх байр суурь, санал бодлоо дэлгэрэнгүй хэлнэ үү?
-Дарга бол хийдэг биш хэлдэг хүн байх ёстой гэж хүмүүс бас ярьдаг л юм. Гэхдээ ямар нийгэмд, ямар орчинд дарга байх нь тусдаа асуудал. Манай өнөөгийн нөхцөлд бол 95 хувь тултал нь хийдэг, таван хувь л ярьдаг хүмүүс байх ёстой мэт. Тэгэхээр удирдах хүмүүсийн сонголт, чанар, харилцаа бидэнд хамгийн чухал нь болов уу. Магадгүй нийгэм, эдийн засгийн бүхий л үзүүлэлтүүд өндөр хөгжсөн орнуудын түвшинд очсон үед хийхээсээ илүү ярьдаг хүмүүс нь чухал болох байх. Яг одоогийн Монголын нөхцөлд ярьдаг нь олдоод, хийдэг нь цөөдөөд байна. Ярьснаа бүтээдэг хүмүүс хэрэгтэй болохоос нэг ярьсан юмаа хувцасаа солиод дахиад ярьдаг хүмүүс өөрөө манай нийгмийн асуудал болж хувираад байна.

-Гэхдээ тэд шийдвэр гаргагч, бодлого боловсруулагчид байх ёстой биз дээ...?
-Тиймээ, ямар ч орчинд байсан дарга шийдвэр гаргадаг байх ёстой. Хамгийн чухал нь гаргасан шийдвэрийнхээ төлөө хариуцлага хүлээдэг, хүлээх чадвартай, хүлээх зоригтой байх ёстой. Шийдвэр гаргадаггүй бол дэд дарга нь байна уу, тэргүүн дарга нь байна уу ялгаагүй үйл ажиллагааны нэг л гацаа болдог. Төр нүсэр байх эсэх нь хийх ажлаас нь буюу өөрсдийнх нь тавьсан зорилтоос шууд хамаарах болов уу. Тухайн зорилт, стратегиа дагаж бүтцээ гаргаж, тухайн бүтэцдээ таарсан хүнээ томилж байгаа бол өөр хэрэг. Тэрнээс биш эсрэгээр буюу хүндээ тааруулж ажлын байр бий болгож, тухайн ажлын байр буюу даргуудын местэнд зориулж төрийн засаглалаа хийж байвал хоол идэж буй тогоо руугаа нулимж байгаа хэрэг болох байх. Өөрөөр хэлбэл ил тод байдал, сайн засаглалыг хэлэх гээд байна. Гэхдээ хичнээн сайн төрийн бүтэц, засаглалын схем байгаад зөв бөгөөд чадалтай хүмүүсээ уг бүтцэд оруулж сонгож чадахгүй бол ямар ч хэрэг байхгүй биз. “Алтан урагийн хүрээнд” биш мэргэжилтэн, “хөндлөнгийн менежер”-үүдийн хүрээнд макро шийдвэр гардаг бүтэц, соёл гэж хэлэх юм уу даа.

Ажил хийдэг туслах бол үнэхээр чухал. Чи надаас дарга нарын цүнхийг барьж явдаг хүмүүсийг асуугаагүй байх гэж бодож байна. Тийм хүмүүсийг би ч сайн мэдэхгүй. Дарга ч бай, цэрэг ч бай өөрт тулгарсан асуудал, өмнөө байгаа ажилдаа л эзэн болох нь чухал. Энэ нь бас заавал төрийн албаар хязгаарлагдахгүй...

-Иргэн, бизнес эрхлэгч хүний хувьд таныхаар төр, засгийн байгууллагууд иргэддээ хүрч үйлчлэхийн тулд үйл ажиллагаагаа хэрхэн сайжруулбал зохилтой вэ?
-Хууль номоо дагаад явбал татвар төлнө, хуулиа зөрчсөн ч торгууль төлнө гэдэг хэлц бас байдаг юм билээ. Татвар бол бидний заавал төлөх ёстой үүрэг. Харин торгуулах эсэх нь тухайн этгээдийн “эрх чөлөөт” сонголт. Торгуулийн хэмжээ нь татварын хэмжээнээс бага байгаа нөхцөлд л хүмүүс торгуулах чөлөөт сонголтыг хийх болов уу. Үүний эсрэг талд төрийн байгууллагыг төлөөлөн иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх үүрэгтэй хүмүүс яагаад муу үйлчилгээ үзүүлээд байна гэхээр иргэдэд үйлчилсэн чинээгээрээ ажлынхаа үр шимийг хүртэж чадахгүй байгаатай холбоотой болов уу. Төрийн нүсэр дэд бүтцээс гадна төрийн албыг үүрэг хариуцлага биш боломж гэж “андуурч” бодоод орсон нөхдүүд бишгүй байдаг. Тааралддаг.

Бизнесийн байгууллагуудын хувьд төрөөс нэг их аваад байх үйлчилгээ байхгүй шүү дээ. Бизнесийнхээ орлогоор өөрөө өөртөө үйлчлээд л явчихна. Төртэй юугаар голцуу холбогдож байна гэхээр аливаа нэг гэрчилгээ, тусгай зөвшөөрөл, стандарт, лиценз, тодорхойлолт гэх мэт бичиг цаасны ажлаар. Нэг жишээ хэлэхэд хэдэн жилийн өмнө банкинд ажиллаж байхдаа төрийн далбааны дүрсийг нэг бүтээгдэхүүн дээрээ ашиглах гээд хуулийг нь уншсан чинь хотын захиргаанаас ч билүү зөвшөөрөл авах ёстой гээд заасан байсан. Тэр дагуу нь хүсэлт тавьж, явуулаад хэдэн долоо хоног болсон. Хариу байдаггүй. Утсаар яриад, очоод уулзахаар тэр мэднэ, тэр хариу өгнө гээд олон хүн дунд гүйлгээд, ачир дээрээ хэн нь ч шийдвэр гаргадаггүй, ингэж байсаар манай нэг төслийг хэдэн сар хойшлуулсан. Одоо ч хариу өгөөгүй л байх. Гэхдээ бүтээгдэхүүн маань зах зээл дээр гарсан. Гарах гарахдаа амжилттай болсон. Түүнээс гадна анх интернэт банкны үйлчилгээг Монголд нэвтрүүлж байхад ямар хууль эрхзүйн зохицуулалт байгаагүй. Байхгүй юман дээр зөвшөөрөл гэсэн ойлголт үгүй нь мэдээж. Зарим тохиолдолд бизнесийн байгууллагууд үнэхээр төрийн хурдаас хамаагүй хурдтай явж хөгжиж байна. Өөрөөр хэлбэл баялгийн хараал гэхээс гадна эдгээр зөвшөөрөлтэй холбоотой чөтгөрийн тойргоос бид аль болох хурдан л гарах ёстой байх. Дээрээс нь иргэдэд үйлчилдэггүй өдөр гээд төрийн байгууллагууд хаалгаа барьдагийг ер ойлгоддоггүй юм. Энэ нь одоо цуцлагдаж байх шиг. Төр иргэддээ хүрч үйлчлэхийн тулд дунд нь байгаа олон шат дамжлагаа багасгавал тэгээд болоод явж байгаа юм, өөр юу хүсэх вэ. Төрийн босоо удирдлага төр дотроо л байдаг юм байгаа биз, харин иргэдэд үйлчлэх талбар дээр төр хэвтээ удирдлагатай байж, шат шатандаа хурдан шуурхай шийдвэр гардаг байх нь зохистой биз ээ.

-Манайд хөрөнгө оруулах гэж байсан гадны компаниуд эхнээсээ шийдвэрээ цуцалж байгаа нь юутай холбоотой вэ? Төр, засаг солигдох бүрт өмнөх бүх шийдвэр хүчингүй болж өөр нэг шийдвэр гаргадаг манай улс төрчдөөс болоод байх шиг...?
-Бизнесийн эрсдэл нь хэмжигдэхүйц, тооцогдохуйц байх ёстой. Тэгж гэмээнэ хөрөнгө оруулагч нар эрсдлээ тооцон мөнгөө халааснаасаа гаргадаг. Эс бөгөөс мөрийтэй тоглоом тоглож байгаатай ялгаа юу болох билээ. Хөдөөний салаа зам шиг олон янзын чиглэл, тодорхой бус нөхцөлд нүдийг нь боогоод явуулж байгаа хүн шиг л хандаад байвал ямар ч этгээд наашаа зүтгэхгүй шүү дээ. Миний мэдэхийн зарим нэг гадны санхүүгийн байгууллагууд хийхээр ярьж төлөвлөж байсан төслүүдээ зогсоож өөр бүс нутаг руу хөрөнгөө хуваарилж эхэлсэн мэдээтэй байгаа. Шалтгааныг нь асуухаар улс төрийн тогтворгүй, тодорхой бус байдал гэж хариулдаг. Миний хувьд манай зарим нэг улстөрчийг мэдлэггүйдээ биш мэдээлэлгүйдээ, санаатай биш сэтгэлгүйдээ, маргаашийг биш өнөөдрөөр сэтгэж шийдвэр гаргах гээд байна уу даа гэж боддог. Хөндлөнгөөс ингэж ажиглагдаад байдаг. “Шавартай булингартай усыг цэвэршүүлэхийн тулд зүгээр л оролдохгүй хэсэг орхичих” гэсэн хэлц үг байдагчлан нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн үеийн дараа сэтгэлгээний шилжилт манай нийгмийн бүх давхарга дээр явагдаж байна гэж ойлгож байгаа. Төрийн эрх нэг намаас нөгөө намд шилжих үйл явц гинжнээс алдуурч буй нохой эрх чөлөө мэдэрч буй шиг байж болохгүй байх л даа. Төрийн түвшинд эрх баригч болон парламентад суудалтай намуудын зорилго, чиглэл, ач холбогдол нийтэд маш ойлгомжтойгоос гадна тогтвортой байхад гадны гэлтгүй дотоодын бизнесийн байгууллагуудад ч чухал. Тухайн нам гэдэг институцийн үнэ цэнэ, эрхэм зорилго, философийг мэдэж байж дэмжих эсэх, гишүүн болох эсэхээ шийдэхээс хэн нэгэн эрх баригчийн цүнхийг барьж гүйснээр, бүх юмных нь бамбай болж жүжиглэх замаар нам, улс төртэй холбогдох ёсгүй мэт. Улс төрийн мэдлэг, мэдээлэл, боловсрол, ёсзүй зэргийн түвшин нь зарим эх оронч төрийн түшээд ба захын хорооллын залхуу архичин хоёрт адилхан л харагдаад байдаг.

-Компаниуд нийгмийн хариуцлага гээд янз бүрийн кампанит ажил хийхээс илүү бусадтайгаа шударга өрсөлдөж, луйвар, хулгай хийхгүй бол болох юм шиг ?
-Нийгмийн хариуцлага гэдгийг хамгийн энгийнээр бол бусдад нэмэр болохгүй бол бүү нэрмээс бол гэж би ойлгодог. Нийгмийн хариуцлага гэхээр заавал компани, аж ахуйн нэгжийн хийдэг ч юм биш. Учир нь компани гэдэг хувь нийлүүлэгч, захирлуудын зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага, ажилчдаас бүрддэг. Эдгээр субъектууд эцсийн дүндээ бүгд л хувь хүмүүс шүү дээ. Эерэг сэтгэлгээтэй, ёс суртахуунтай, хуулиа даган мөрдөж биелүүлэх ёсзүйтэй хүмүүсгүй компани хичнээн нийгмийн хариуцлага гэж ажиллавал зүгээр л нэг тархи угаасан болхи сурталчилгаа л болно.

Жишээ нь, Э.Бат-Үүл хотын даргын ажлаа сайн хийж байна гээд бараг ихэнх хүмүүс дүгнэж байгаа. Сайн анзаарвал нийтийн тээврийн хэрэгслийг нэгдүгээр эгнээгээр явуулах, зөвшөөрөлгүй барилга барихгүй байх гээд бүхий л шийдвэр, тогтоолууд нь өмнө гарсан л байдаг. Гол нь бид түүнийгээ хэрэгжүүлдэггүй, хуулиа мөрдөггүйд л байж. Үүнийг нь хүчлээд мөрдүүлээд эхлэхээр үр дүн нь илт мэдэгдэж байгаа нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн хариуцлага гэж реклам хийж мөнгө цацаж байснаас хуулийн хүрээнд хийж чадах юмаа дор дорноо тултал нь сайн хийж, тэр чинээгээр олон ажлын байр бий болгож, тэр чинээгээр улсад татвар төлж чадаж байвал жинхэнэ утгаараа нийгмийн хариуцлага биш гэж үү. Ажилчдынхаа цалинг хугацаанд нь тавьж чадахгүй, авилга өгч, бусдыг луйвардаж мөнгө олж байгаа бол тэр компани яав ч нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэгч биш. Түүнтэй адилхан ажил хийж улсад татвар төлж үзээгүй, бусдын өмнөөс байг гэхэд өөрийнхөө төлөө гаргасан шийдвэртээ хариуцлага хүлээж чаддаггүй, зориггүй хувь хүмүүс бол бас л нийгмийн өмнө хариуцлагагүй бөгөөд нэмэргүй этгээд болон хувирч байгаа юм. Зөв боловч хэцүү шийдвэрийг гаргаж чадах чадвартай бөгөөд зоригтой хувь хүмүүс бизнес болон улс төрийн тавцанд арай л цөөдөөд байна уу даа гэж бодогддог.

Манай нийгэмд гэхэд “проблем” нь байгаад гол нь биш тухайн асуудал буюу асуудалд хандаж буй хүмүүсийн хандлагаас л бүх юм хамаараад байгаа юм шиг. Ухамсар сайтай, нийгмийн идэвх өндөр, бизнесийн өндөр ёсзүйн стандарттай иргэдтэй болсон цагт хөгжлийн асуудал “проблем” байхаа аяндаа болих биз ээ.

-Дэлхийд алдартай “Моторола” компани ажилчдынхаа сургалтанд зориулсан нэг ам.доллар бүртээ ажлын бүтээмжийг 30 ам.доллараар өсгөж байдаг та хэлж байсан. Манай дотоодын компаниуд энэ тал дээр учир дутагдалтай. Хэдийгээр ашиг олох зорилготой ч гэсэн түүнийг олоход хамгийн их үүрэгтэй оролцох хүн нь ажилчид гэдгийг хатуу баримтламаар юм?
-Одоог хүртэл аливаа сургалтыг манай ихэнх компаниуд шагнал байдлаар ажилчдадаа хуваарилж шийдээд байх шиг нь анзаарагддаг юм. Ялангуяа, гадаад улс руу сургалтанд явна гэдэг нь нэр хүнд бүхий шагнал гэж аль аль нь ойлгоод байдаг. Уг нь сургалт бол шагнал бус шаардлага байх ёстой биз дээ. Шагнуулаад, гадагшаа сургалтанд явж буй тэр хүмүүстэй тааралдаж байхад очоод сургалтандаа суухгүй казино тоглоод, дэлгүүр хэсээд л явчихдаг юм билээ. Тийм хүмүүстэй ямар юмных нь ажлын бүтээмж ярих вэ дээ. Иймээс тэр бүр шилдэг мэргэжилтэн биш харин зөв хүнтэй хамтран ажиллах ерөнхий хандлага бизнест харагдаад эхэлсэн. Шилдэг болгон зөв байдаггүй, харин зөв хүмүүс амархан шилдэг болдог учраас тэр. Тиймээс ажилчидаа ямар хүмүүсээс бүрдүүлж чадаж байгаагаас тухайн компанийн үзүүлэлт хамаарахаас гадна мэдээж зөв хүмүүст ямар гүйцэтгэлийн үнэлгээ, урамшууллын систем хэрэглэж байгаа нь ч шууд нөлөөлнө.

Ярилцсан Г.МӨНХДЭЛГЭР

Pre-paid society

Урьдчилсан төлбөрт нийгэм

Эхлээд мөнгөө төл, дараа нь үйлчилгээгээ ав гэдэг сонгодог зарчим бий. Хүний нийгэм тэр чигээрээ итгэлцэл дээр суурилдаг мэт боловч үл итгэлцэх байдалд орохгүйн тулд, түүнээс үүдэн гаран эрсдэл ба хариуцлагаас зайлсхийхийн тулд бид өөрөө өөрсөддөө асар их хэмжээний нэмэлт зардлыг гаргаж байдаг. Жишээ нь: эскроу данс, хариуцлагын даатгал, хяналтын асар үнэтэй системүүд, банкуудад хүртэл тусгай сейфний хүртэл үйлчилгээ гараад удаж байнам. Зарим нөхрүүд, эхнэрүүд гэр бүлийн хүнээсээ байрны ордероо нуудаг юм гэсэн.

Холливүүдийн киног харж байхад тухайн хүний бүртгэлийн дугаарыг нь мэдэж аваад л ерөнхий системээсээ гэрийн хаяг, утасны дугаар, банкны данс, эзэмшиж буй хөрөнгүүд, гэр бүлийн байдал энэ тэрийг нь шууд мэдээд байдаг. Монголд зам дээр нэг осол гарч хүн эндлээ гэхэд сонин дээр зургийг нь тавихаас наагуур болж байж уг хүнтэй холбоотой мэдээллийг цуглуулан барин гэрийнхэнтэй нь холбоо барьж байна.

Эрнандо дэ Сото хэмээх эдийн засагч ирээд 800 гаруй хүн дээр түүвэр судалгаа хийснийхээ дараа 7,5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө бүртгэлгүйгээр монголчуудын гарт байгааг гаргаж ирсэн. Энэ нь сая Худалдаа Хөгжлийн Банкны бондоор босгосон мөнгөнөөс 25 дахин их мөнгө буюу ирэх 5 жилд Монголд хэрэгтэй байгаа хөрөнгө оруулалт, их бүтээн байгуулалтын төслүүдийн нийт өртгийн даруй 10 гаруй хувьтай тэнцэж байгаа юм. Саяхан хөрөнгө, орлогоо мэдүүлгээ бөглөхгүй ээ гээд ажлаасаа нилээд хэдэн төрийн албан хаагч гарсан байна билээ. Энэ мэт нийлсэн далд эдийн засгийн хувийг оруулбал Монгол улсын алдагдсан боломжийн өртөг хэдэд хүрэх бол? Нийгмийнхээ бүхий л баялагийг үнэлэхийн тулд бүхий л зүйлс бүртгэлтэй байх ёстой ба бүртгэл нь байнга шинэчлэгдэж байх ёстой.

Хамгийн чухал зүйл нь мундаг мэдээллийн сан, систем байж болох ч тухайн системд эргэлдэж буй мэдээ нь өөрөө нь зөв буюу бодитой байх ёстой. Эс бөгөөс морь унасан толгойгүй хүнээс ялгаагүй болно. Саяхан Оюу толгойн төслийн баг ашигт малтмалын экспортын судалгаа хийх гээд толгой нь эргэж дууссан сурагтай байна лээ. Учир гэвээс гаалийн мэдээ, компаниудын мэдээ, тээврийн мэдээнүүд нь эрс зөрөхөөс гадна хилийн боомтууд дээр али алийнх нь тооцоонд ороогүй хэдэн мянган тонн ашигт малтмал хэвтэж байх юм гэнэ. Түүнчлэн та нар өөрсдөө туршаад үзээрэй. Бараг аль ч Монголын арилжааны банкны 5 өөр салбараас 5 өөр бүтээгдэхүүнийг нь авбал та 5 удаа яг ижил хувийн материалаа бэлтгэж өгнө. Төлбөрийн картын хугацаа нь дуусаад хугацааг нь сунгуулаад шинээр хэвлүүлж авахад хүртэл Монголын топ банк дахин материалаа бүрдүүлж ир гэх жишээтэй. Үхсэн баасных нь 100% онлайн банк. Онлайн гэдэг үг зөвхөн гүйлгээ хийхэд л хамаатай гэж ойлгосон хэвээр л бололтой юм билээ.

Барууны үйлчилгээний байгууллагуудад data mining гэсэн мундаг ойлголт байна. Үүнийг дагаад иргэд, байгууллагын иж бүрэн мэдээлэл цаг, минут тутам шинэчлэгдэж байдаг. Ач холбогдол нь тухайн хүнийг юу хийсэн гэдгийг нь мэдэхээс гадна тухайн хүн юу хийж бүтээх чадвартай, эсрэгээр юуг нураах буюу ямар төрлийн эрсдэлтэй гэдгийг нь хоромхон зуур мэдээллийг нь хараад дурын хүн дүгнэлт хийж боломжтой. Үүгээрээ нэг хүний хийсэн балгийг арван хүн үүрэхгүй, нэг хүний хийсэн гавъяаг хоёр хүн хүртэх боломжийг нийгмийн харилцаанд орж буй бүхий л субъектуудад нээж өгч байдаг мэт. Баруунд цалингаа картаар авдаг нөхөрт жилийн дараа банкнаас алтан карт олгож, дахиад жилийн дараа шууд автоматаар зээлийн эрх нээж өгч байх жишээтэй. Хамгийн гол нь нөгөө нөхөр тогтмол ажилтай, орлоготой л байх ёстой.

Нийгэм хөгжихийн хирээр эхлээд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ харилцагч нартаа хүргээд дараа нь төлбөрөө нэхэмжилж авдаг ерөнхий хандлага байна. Хэн ч мэдэхгүй нөхөрт мэдээж бүтээгдэхүүнээ тэр болгон дараа тооцоогоор өгдөггүй. Олны танил хүнд өгөөд өнөөх нь алга болсон ч мэдээллийн сангаараа дамжин тухайн хүнийг ямар ч төвөггүй олоод авчихна.

Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн хөгжлөөс илүү нийгмийн хөгжлөөс хамаарч хүмүүс, компаниуд дараа тооцоогоор буюу дараа төлбөрөө хийх хандлага руу шилждэг бололтой. Ухаан нь шилжилтийн ороо бусгаа үед худалдан авагч нь ч тэр, худалдагч нь ч тэр “нэг удаагийн” үйлчилгээн дээр дулдуйдаж богино хугацаанд өндөр ашиг, эрсдлийг авч хүлээхэд бэлэн байдаг. Ам мэхээр барилддаг бөхчүүд болон аман гэрээгээр тохиролцдог бизнес хол явахгүй ээ гэсэн үг. Харин хэд хэд унаж босоод хаширсаны дараа хэн ч гэсэн тогтвортой бизнесийг хүсэх агаад найдвартай орлоготой байхын тулд найдвартай харилцагчтай байх ёстой болох аж.    

Бизнесийн байгууллага ямар ч төрлийн шийдвэр гаргахдаа мэдээж хамгийн эхний шалгуур нь өгөөж, үнэ цэнэ, ач тус буюу эдийн засгийн голцуу хүчин зүйлс байна. Хоёр дахь гол хүчин зүйл нь уг арилжаа, гүйлгээ, үйлдэл нь хуулийн хүрээнд багтах ёстой. Үүний нөгөө талд хувь хүн ч гэсэн цалин авахын тулд чанартай сайн ажиллаж үр дүн гаргах ёстой. Үр дүн гаргахын тулд мөн л хуулийн хүрээнд шударгаар хөдөлмөрлөх ёстой. Энэхүү эдийн засгийн болон хуулийн хүчин зүйлсийг тал талдаа ягштал мөрдөөд эхэлбэл аяндаа дараа төлбөрт нийгмийн үндэс суурь нь бүрдэх биз ээ. Энэ нь цаашилбал эдийн засаг ба хуулийн хүчин зүйлсээс илүүтэйгээр ёс суртахууны болон сайн дурын үндсэн дээр шийдвэр гаргаж ганцхан өөрийнхөө өмнө бус өрөөлийн өмнө хариуцлага хүлээнэ гэсэн үг.

ДНБ-ийг улс орны эдийн засгийн хэмжүүрээр голцуу сонгож авдаг бол нийгмийн хөгжлийн ерөнхий албан бус хэмжүүрийг замын хөдөлгөөний соёл (хууль биш шүү) ба нийт гар утас хэрэглэгч нарын дараа төлбөрт болон урьдчилсан төлбөрт хэрэглэгч нарын харьцаагаар тооцож болох мэт. Японд жишээ нь нийт гар утас хэрэглэгч нарын 95% гаруй нь дараа төлбөрт бөгөөд жуулчид, түр хугацаанд оршин суугч гэх мэт нь л дараа төлбөрт утас хэрэглэдэг юм билээ. Ер нь бол нэг ажилгүй "баагий" албатай юм шиг гар утас авч хэрэглэчихээд төлбөрөө төлж чадахгүй гудамжинд гарч төлбөр өндөр байна, шулуулж байна гэж жагсаал хийх эрхтэй л дээ...