About Australia

Views

Австрали орны тухай Цахим өртөөд оруулсан Огноо: 2003-06-28 Ванчигийн Ганзориг. Перт хот, Австрали улс.

2003 оны 6-р сар. Баруун Австралийн нийслэл болох Перт хотод 2 сард анх ирэхэд +40 хэмийн халуунаар Австрали улс намайг утгаж авч билээ. Монголын цагаан сарын дараахан намайг Буянт – Ухаагаас онгоцонд суух їед цасан шуургатай, - 20 хэмийн хїйтэн байсан болохоор эхний хэдэн єдєр эндэхийн халуунд дасахад хэцїї байлаа. Австрали ба Монгол нь адилхан 4 улиралтай боловч яг эсрэг, тухайлбал Монголд євлийн ид хїйтэн тачигнаж байхад энд зуны аагим халуун шатаж байдаг, Австраличуудын євєл гэж нэрлээд байгаа энэ улирлын дундаж хэм нь +10 орчим бєгєєд ємнєд Австралийн зарим нэг єндєрлєг газрыг эс тооцвол цас энэ тэр гэж мэдэхгїй болохоор бидний хувьд євєл гэж хэлэхэд жаахан ”ичмээр”.

Бараг Европын бїх улсуудын газар нутагтай тэнцэхїйц том газартай болохоор Австрали улс нь цаг агаарын ялгаа бїхий олон бїсїїдтэй бєгєєд Австралийн аль хэсэгт байгаагаас хамаарч барометрийн заалт – 10 хэмээс + 50 хэмийг заах бєлгєє. Ємнє Австралийн хэсгээр амьдардаг зарим хїмїїс нь євєл эхлэнгїїт амралтаа авч Австралийн хойд хэсэг буюу тропикийн бїст очиж амардаг гэнэ. Тїїнчлэн харьцангуй хуурай уур амьсгал бїхий тив бєгєєд нийт газар нутгийн 80% -д жилд 600 мм-с бага хур тунадас унадаг.Баруун Австралид орших Marble Bar хэмээх газар Австрали улсын хамгийн их халуу шатдаг цэг бєгєєд 1923 оны 10 сарын 30-наас 1924 оны 4 сарын 7 хїртэл нийт 161 хоногийн турш тасралтгїй +38 хэм ба тїїнээс дээш хэм халуу шатсанаараа дэлхийд рекорд тогтоосон газар юм. Тїїнчлэн Перт хот нь Австрали улсын хамгийн салхилхаг хот бєгєєд дундаж салхины хурд 15.6 км/цаг байна. Дээр дурдсанчлан Австрали улс нь 7 сая 682 мянга 300 км хавтгай дєрвєлжин талбай бїхий том тив бєгєєд Орос, Канад, Хятад, Америкийн нэгдсэн улс, Бразилийн дараа газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийн хамгийн том улсуудын жагсаалтанд 6-д бичигдэнэ. Тэр дундаа Баруун Австрали нь Австрали улсын хамгийн том газар нутаг бїхий муж нь бєгєєд нийт 2 сая 525 мянга 500 км квадрат талбайг хамардагаараа нийт Австралийн газар нутгийн 33%-ийг эзэлнэ. Єєрєєр хэлбэл зєвхєн Баруун Австралийн газар нутгийн хэмжээ нь Монгол улсын газар нутгийн хэмжээтэй ойролцоо байгаа нь ямар том улс вэ гэдгийг ойлгоход тєвєггїй. Тив улс учраас нийт хилийн урт нь далайн эргийн урттайгаа тэнцїї гэсэн ”теором”-ыг хялбархан гаргаж болно. Тасманийн арлыг оролцуулаад Австрали улсын нийт далайн эргийн урт нь 36 735 км бєгєєд їїнийг даган Австралийн тєдийгїй дэлхийд алдартай наран шарлагын газрууд їргэлжилэх бєгєєд бас болоогїй тус бїрийн онцлогоороо хоорондоо ялгагддаг гэнэ. Одоо лав миний їзэж сонссоноор энд хїїхдїїдийн, нийтийн, нїцгэн хїмїїсийн (nudiest) наран шарлагын газар, нохой, муураа салхилуулдаг энэ тэр гээд олон янз байх бєгєєд beach л бол beach гэж бас ойлгож болохгїй бололтой. Ерєнхийдєє энэ улс нь баруун талаараа Энэтхэгийн далайтай, хойд талаараа Тимор, Арафура, Коралийн тэнгисїїдтэй, зїїн ба ємнєд хэсгээрээ Номхон далай болон Тасманийн тэнгистэй тус тус хиллэнэ. Миний амьдарч буй Баруун Австрали нь далайн тєвшнєєс дээш 300-400 метрийн єндєрт орших бєгєєд нутгийн гїн рїї явах тусам Gibson ба Great Sandy Desert зэрэг том элсэн цєлїїдтэй тааралдах болно. Газар нутгийн иймэрхїї онцлогоос шалтгаалан Австрали улсад цэвэр усны байнгын гачаалалтай байдаг. Ерєнхийдєє гїний ба гадаргын, борооны ус ашиглах ба шїршїїрт дээд тал нь 10 минутын хугацаагаар орох, аяга тавгаа заавал аяга таваг угаагчаар угаах зэрэг усаа хэмнэх їйл ажиллагаа нь нэгэнт эндэхийн амьдралын хэв маяг болжээ. Ялангуяа сїїлийн 3 жил дарааллан Австрали улсад ойрын 20 жил болж байгаагїй ган болж байгаа учир ус бол чандмань эрдэнэ гэдэг їг энд жинхэнэ утгаараа ойлгогдож байна.

Эх газраас тасран орших тив улсын онцлог болоод ч тэр її дэлхийд зєвхєн Австрали улсад байдаг имж, эмї шувуу, коала баавгай, нугасан хошуут, зэрлэг динго нохой зэрэг амьтад энд амьдрах бєлгєє. Австрали улсын ”brand name” болсон эдгээр амьдын хоёр нь болох эмї шувуу болон имж нь Австрали улсын сїлдэнд залардаг. Та бидний хамгийн сайн мэдэх имж (kangaroo) гэхэд л 30 сантиметрээс 2 метр гаран єндєр бїхий 48 тєрєл зїйлийнх байдаг бєгєєд хамгийн алдартай бєгєєд аюултай нь 2 метр гаран єндєр хїрдэг улаан имж юм. Зарим имж нь устаж їгїй болохын даваан дээр байгаа бол зарим нь хэдэн мянгаараа бэлчин фермерїїдийн тариан талбайг идэн, бэлчээр сїйтгэн буудуулж, машинд дайруулж їхсээр байна. Австралийн фермерїїдийн Монгол малчдаас ялгагдах онцлог нь хувьдаа асар том газартай бєгєєд тїїнтэй тохируулж хонь, адуу, їхэр зэрэг амьтдыг тэжээх бєгєєд їлдсэнд буудай, арвай зэргийг тарьдаг. Эдгээр хэдэн зуун акр газрууд нь хашаагаар хїрээлэгдсэн байдаг боловч цагт 45 км хурдалдаг нэг їсрэлтээрээ 11 метр хол харайдаг гайхал имжнїїдийн хувьд амттай хоолыг нь хамгаалсан эдгээр хашаа бол нэг их том проблэм биш. Монголын малчид зээр, хулан, їлийн цагаан оготно бэлчээр сїйтгэлээ гээд хааяа хулгай болон хууль ёсоор намнан, эдгээр амьтанд ам муутай байдагтай адилхан имж бол эндэхийн фермерїїдийн толгойны євчин. Гэхдээ 48 тєрлийн имжээс хэдхэн тєрєл нь дээрх ”болдоггїй” имжнїїд болохыг анхаараарай. Перт хотоос зїїн зїг 600 км-т оршин Калгїїли хотод амьдардаг хїний яриагаар замд машинд дайруулж їхсэн имжнїїд зєндєє тааралддаг ба ялангуяа шєнє явах их аюултай гэнэ. Учир нь машины гэрлээр имжнїїд цугладаг бєгєєд машинд дайруулаад їхэхэд жолооч нар имж їхсэнд биш машин нь хонхор болж сэв суусанд илїї их харамсах бєгєєд санаатай бєгєєд санамсаргїйгээр имж дайрч амьтны амь таслах бий гэж айхдаа биш гол нь машинаа сэвтээхгїйн тулд их л болгоомжтой жолоогоо мушгих бєлгєє. Хэрэв уурласан улаан имжтэй тааралдах юм бол хїнийг алж ч мэдэх аюултай байдаг гэж австрали найз минь сануулсан санагдана. Їїнээс гадна дурдахгїй єнгєрч болохгїй єєр хоёр амьтан болон матар, акул юм. Хэдийгээр сэрэмжлїїлэх бичиг алхам тутам байдаг боловч Баруун Австралид далайн эрэг болон давст нуур болон гол, ойд жилд нижгээд хїн матар, акулын хоол болдог ”статистик” байна. Энэ жилийн хувьд японы хоёр оюутан матар, акулын ээлжит золиос болжээ. Хїмїїсийн яриагаар жил болгоны 7 сар хавьцаа акулд хїн бариулдаг гэж бодохоор энэ аюул нь тодорхой давтамжтай байдаг бололтой. Саяхны нэг єдєр сургуулиас зохион байгуулсан bushland буюу хотоос зайдуу гарч явган аялалд оролцлоо. Австралиудын ”уул” гэж нэрлээд байгаа намхан толгойд ой дундуур 7 км хиртэй алхаж їзэхэд одоо эндэхийн євєл болоод ч тэр її (6 сар) их хуурайшилттай байлаа. Монголынхоо ой дотор ямар ч улиралт алхаж явахад хус, шилмїїс, хєвд, хагны сайхан їнэр мэдэрч болдог бол миний аялсан модон дундах агаар нь хотынхоос ялгарах юм огт алга. Магадгїй зуны улиралд єєр байдаг байж болох юм. Байгалиа хамгаална гэдгийг їлгэр жишээ їзїїлдэг хїмїїс юм.

Одоогийн байдлаар 461 їндэсний цэцэрлэгт хїрээлэн байдаг ба нийт 64 сая га газар нь дархан цаазтай буюу улсын тусгай хамгаалалттай газарт тооцогдоно. Нохой мууртай айлууд нь тэднийгээ салхилуулна гэж том ажилтай бєгєєд гялгар уут барьчихаад тэдгээр нь хаана єтгєнєєр бие засна дор бїрд нь тїїгээд л явах. Мань мэт нь бол нохой муур нь хїнийхээ эзэн нь юмуу, хїн нь жинхэнэ эзэн нь юмуу гэдгийг ялгадсыг нь тїїгээд явж байгаа хїмїїсийг хараад ойлгоход ”бэрх”. Айл бїр хогоо цаас, хуванцар, шил гэх зэргээр бїрэн ангилж зориулалтын хогын саванд нь хийх бєгєєд тэдгээрээ хаяхаасаа ємнє зад угаагаад шинэ юм болгоод л гадаанаа тавих юм.

Тїїхийн хувьд анх 1606 онд Dutch буюу одоогийнхоор Голландууд анх австралийг нээсэн гэж тїїхийн номонд нь дурдсан байх юм. Баруун Австралийн хувьд мєн л Dirk Hardog гэгч Голланд эр анх хєл тавьсан гэгдэх бєгєєд Голландчууд энд суурьшилгїй Индонезийн Javа арал руу явсан тїїхтэй. Харин Австралид 1644 хєл тавьсан анхны англи хїн бол William Dampier хэмээгч далайн дээрэмчин байжээ. Їїний дараа ахмад Кук (Cook) Австралид хїрэлцэн ирсэн бєгєєд зїїн эргийн газар Англи улсын мэдлийнх гэж анх зарлажээ. Тэр їед ачаалалаа даахаа больсон английн шоронгууд энэ ”завшааныг” ашиглан хоригдол, ялтангууд болох 736 хїнийг алс хол цєлсєн нь 1788 онд 1 сарын 26-нд Австралид газарджээ. Улмаар 1839 он гэхэд энэ улс 77 000 хоригдол, ялтангуудаар дїїрсэн байлаа. Энэ їед аборижинал хэмээх нэрлэгдэх нутгийн уугуул иргэдийн (Монголчууд бушман гэж илїї сайн мэдэх байх) тоо 700 000 гаруй байсан бол 1995 оны хїн амын тооллогоор Австралийн нийт хїн амын 1,7%-ийг арай чїї эзэлж байна. Энэ нь одоо Австралид байгаа Хятад цагаачдын тооноос ч бага гэсэн їг юм. Їнэндээ эд нар 1967 оныг хїртэл Австрали улсын хїн амын тоонд багтдаггїй байжээ. 1850 онд Австрали улсад алтны, дараа нь алмазны том том ордууд нээгдсэн нь мянга мянган цагаачид энэ улс руу цутгах гол шалтгаан болсон юм. Эдгээр алтны эрэлчдийн дунд Хятадууд багагїй хэмжээгээр байсан нь Хятадын эсрэг їзлийг тухайн їедээ бий болгосон бєгєєд Дэлхийн 2-р дайн хїртэл ази хїмїїс энэ тив рїї нэвтрэхэд хїндрэлтэй байлаа.1945 оноос хойш Австрали улс Дэлхийн 2-р дайнаас дїрвэсэн 170 000 Европын дїрвэгсэдийг оролцуулан нийт 40-єєд орны 495 000 гаруй дїрвэгчидийг хїлээн аваад байна. Эдгээр дундаас хуучин Югаслав улс, Ирак, хуучин ЗХУ болон Балтийн тэнгисийн орнуудын дїрвэгсэд зонхилох хувийг эзэлж байна.

1901 оны 1-р сарын 1-нд Австрали улс тусгаар тогтнолоо тунхагласан бєгєєд анхны ерєнхий сайдаар Edmund Barton сонгогдож, 5-р сарын 9-нд анхны парламент нь нээгджээ. Энэ їед Австралийн хїн ам 3 773 801 байлаа. Хєєрхий нутгийн уугуул иргэд болох аборижиналууд энэ їед хїнийн тоонд ордоггїй байсан байна. Одоо їеийн хотуудад амьдарч буй аборижинал хїмїїсийг ерєнхийд нь монголын ”євгєнтийн хєндий”-гийнхэнтэй зїйрлэж болно. Хэдийгээр боловсролтой, ажилтай аборижиналчууд байдаг боловч ихэнх нь архи уун, гуйлга гуйж, хулгай хийн гудамжаар хэсїїчлэн амьдарна. Нэг анзаарсан зїйл бол монголын гудамжны гэгдэх хїмїїс гуйлга гуйгаад олсныгоо хоол унд, архинд зарцуулдаг бол эндхийн гуйлгачид ”Найзаа, автобусны мєнгє єгєєч, гэртээ харих гэсэн юм” гэж шалтгаанаа хэлнэ. Їнэхээр ч байнгын шалтгалт байдаггїй ч гэсэн нийтийн тээврийн хэрэгсэлээр їнэгїй туулайдах гэж ямар зиндааны хїмїїс оролдохгїй. Гэсэн ч одоог хир австраличууд эдгээр хїмїїсийг их бага хэмжээгээр хажигласаар байдаг нь илт мэдэгдэж байна. Тэдгээр нь австрали хїмїїст халдаж чадахгїй мєртлєє шєнє орой ганцаар яваа гадаадын эмэгтэй голдуу оюутануудаас мєнгє гуйж хоргоох, юмыг нь авч зугатах зэргээр хааяа хєєрхєн шоглочихдог сурагтай.

Тусгаар улс болсныхоо дараагаар Дэлхийн 1 ба 2-р дайн, Солонгос, Вьетнамын болон саяхны Иракийн дайнд АНУ-ыг дэмжин оролцоод амжсан ба їїнээс хамгийн их хохирол амссан нь Дэлхийн 1-р дайн байлаа. Шинэ Зеландын цэргїїдийг оролцуулан нийт 20 000 цэрэг Английн засгийн газрын удирдлаган дор энэхїї дайнд оролцон Балтийн тэнгисийн орчим Туркуудтэй тулалдаж 8000 хїнээ алдсан байна. Одоогийн Австраличууд тэр їеийн Английн засгийн газрыг ANZAC (The Australia and New Zealand Army Corps) армийг английн цэргийн бамбай болгож, тэргїїн нїїрэнд явуулсан гэж одоог хїртэл буруушаадаг бєгєєд жил бїрийн 4-р сарын 25-нд энэхїї єдрийг АНЗАК єдєр хэмээн бїх нийтийн амралтын єдєр болгон тэмдэглэж, амь їрэгдсэн цэргїїдэд хїндэтгэл їзїїлдэг байна.

1995 оны тооллогоор Австралийн хїн ам 18 сая 173 мянга 600 байсан бєгєєд эдгээрийн 75% нь зїїн, ємнєд болон баруун эргийн Сидней (3 772 700), Mельбурн (3 218 100), Брисбане (1 489 100), Перт (1 340 600), Адэлайд (1 081 000) зэрэг хотуудаар тархан суурьшиж байна. Нярайн эндэгдлийн хамгийн бага хувь болон, урт наслалтаараа дэлхийд Япон улсын дараа 2-т жагсана. Харин 1971 оноос хойш гэрлэлтийн хувь тасралтгїй буурч байгаа бєгєєд їїний їр дїнд Австралийн хїн амын дундаж наслалт аажмаар хєгширч байгаа нь эдний засгийн газрын толгойны євчин болж байгаа ба тэтгэвэрт гарах насыг уртасгах, хєгшин хїмїїсийг аль болох удаан ажиллуулах сонирхол засгийн газарт нь байна. Ер нь одоогийн байдлаар миний уулзсан бїх хижээл насны Австрали хїн дотор гэрлэсэн хїн байсангїй. Гэрлэсэн боловч салсан, том том хїїхдїїдтэй, эсвэл огт гэрлээгїй 50, 60 нилээд гарч яваа хїмїїс л миний girlfriend, boyfriend, ex-girlfriend ба ex-boyfriend гээд ярьчихсан тууж явах юм. 30 хїрээгїй намайг гэрлэсэн, нэг хїїхэдтэй гэхээр нїд нь орой дээрээ гараад гэр бїлийн цомгоо їзїїлэхээс нааш итгэхгїй.

Эдийн засгийн хувьд єндєр хєгжилтэй орнуудын тоонд зїй ёсоор орох бєгєєд ДНБ-ийн хэмжээгээр дэлхийд 9-д жагсана. 1970-аад оны эхээр нийт экспортын 45%-ийг нь хєдєє аж ахуйн гаралтай бїтээгдэхїїн эзэлдэг байсан бол 1997 онд дєнгєж 15% болтлоо буурч бэлэн бїтээгдэхїїн, їйлчилгээний экспортийн хувийн жин тасралтгїй єссєєр байна. Энд ирээд 4 сар амьдрах явцад Австрали улсын эдийн засаг Зїїн ємнєд азийн эдийн засгаас маш их хамааралтай байдаг нь илт мэдэгдэж байна. АНУ, Европын холбооноос гадна Япон, Ємнєд Солонгос, Хятад, Тайвань, Хонг-Конг, Сингапур, Малайз зэрэг улсуудтай зонхилох худалдаагаа эрхлэх бєгєєд эдгээр улсууд нь Австрали улсын экспорт, импортын худалдааны эргэлтийн талаас илїї хувийг атгана. Экспортын гол бїтээгдэхїїн нь уул уурхайн салбарын бїтээгдэхїїнїїд, аялал жуулчлал, хєдєє аж ахуйн салбарын бїтээгдэхїїн, боловсролын салбар зэрэг болно. Дэд бїтэц єндєр хєгжсєнєєс гадна їїрэн телефоны Telstra, Optus, Vodafone, Virgin зэрэг компаниуд байгаа ба Монголтойгоо зїйрлэвэл эхний 2 компани нь Мобиком, Скайтел адилхан зах зээлийн ихэнхийг атгахаас гадна Telstra-ийн сим картыг ашиглан Мобикомын гар утас руу мессаж явуулж, хїлээн авах боломжтой.

Австрали улсын тєсвийн жил нь Монголынхоос эсрэг байдаг бєгєєд сарын ємнє ирэх жилийн тєсвєє нилээд маргаантайгаар баталлаа. Тєсвийг харж байхад нийт тєсвийнхєє 60%-ийг нийгмийн халамж, эрїїл мэндэд зарцуулах бєгєєд цаг їеийн байдлаас шалтгаалан батлан хамгаалах салбартаа боловсролын салбараас илїї мєнгє тєсєвлєж байна. Тїїнчлэн оюутан бидний хувьд жаахан таагїй зїйл нь сая батлагдсан тєсвєєр засгийн газар нь их, дээд сургуулиудын тєлбєрийг хамгийн ихдээ 30% нэмэгдїїлэх шийдвэр гаргасан явдал юм. 1 жилийн оюутны сургалтын тєлбєр дунджаар 12000-16000 AU$ байдаг гэж бодвол мань мэтэд нь багагїй ачаалал ирэх нь тодорхой. Энэ шийдвэрийг эсэргїїцэн 2 долоо хоногийн ємнє Баруун Австралийн 5 их сургууль болох University of Western Australia, Edith Cowan University, Curtin Univerity of Technology, The University of Notre Dame, Murdoch University-ийн оюутанууд болон сєрєг хїчний намын лидерїїд Перт хотод нилээд том жагсаал зохион байгуулсан билээ. Ер нь бол Австрали улсад 38 их сургуультай бєгєєд їїн дээр коллеж, хэлний сургуулиудыг оруулбал замбараагїй их тоо гарах байх. 2002 оны мэдээгээр 157 296 гадаад оюутан Австрали улсад сурч байгаа байгаа энэ нь нийт Австралид сурч буй оюутнуудын 21% нь болж байна. Одоогоор Австрали нь дээрх тооны гадаад оюутнаас 5 тэрбум долларын орлого олж байгаа 2025 он гэхэд 1 сая оюутан хїлээн авч 38 тэрбум долларын орлого олно гэж засгийн газар нь тооцоолж байгаагаас харахад экспортын гол бїтээгдэхїїний нэг нь яах аргагїй боловсрол болж бйана. Тїїнчлэн нийт гадаад оюутнуудын 55%-ийг Азийн оюутанууд эзлэх бєгєєд гол импортлогч орнуудыг хувийн жингээр нь жагсаавал Сингапур, Хонг-Конг, Малайз, Хятад, Индонези, Энэтхэг, АНУ, Тайланд, Норвеги, Япон, Их Британи, Швед, Герман, Франц, Итали, Испани, Чех зэрэг улсууд орно. Харин Баруун Австралийн хувьд дээр дурдсан 5 их сургуульд одоогийн байдлаар 70 000 оюутан сурч байгаагийн дотор 80 орны 22 000 гадаадын оюутан багтаж байна. Одоогийн байдлаар гадаадын энэ олон орны оюутнуудын дунд Монгол хэмээн дуудуулж яваа 3 оюутан сурч байна. Хїмїїсийн яриаг сонсож байхад Баруун Австралид сурах гэж ирж байгаа бараг бїх Монголчууд Curtin University of Technology-д ирдэг юм байна. Тэндэхийн зарим багш нар ч Монголд хэд хэдэн удаа очиж ажиллаж байсан нєхдїїд байдаг аж. Харин миний хувьд The University Of Notre Dame-д анхны Монгол оюутан нь болон суралцаж байна. Миний ажигласнаар шалгалт шїїлэг дээр голдуу гадаадын оюутнууд австрали оюутнуудаас илїї їнэлгээ авдаг нь харагдсан. Америк маягийн боловсролын системтэй бєгєєд танхимд сууж хичээллэх цаг бага ч бие даан хийх юм маш их єгдєг. Харин энд ажиллаж сурч буй нэгэн монгол хїний хэлснээр жил бїр 10 гаран Монгол хїн хууль бусаар Австралид їлддэг бєгєєд одоогийн байдлаар зєвхєн Сидней хотод буй Монголчуудын тоо 600-д хїрч байгаа сурагтай. Монгол улсын єргємжилт консул Сидней хотод байрладаг бєгєєд анх намайг Австралид ирэхэд эндэхийн Монголчуудтай холбоо барих хаягийг єгч багагїй тус болсныг дурдах нь зїйтэй болов уу. Баруун Австралийн нийслэл Перт хотын хувьд одоогийн байдлаар миний мэдэж байгаагаар The University of Notre Dame болон Curtin Technology University-д суралцаж буй 3 оюутан гэр бїлийн хамт, австралийн иргэдтэй гэр бїл болсон 2 бїсгїй нийт 8 монгол амьдарч байна.

Дээр дурдсанчлан Перт хот нь Баруун Австралийн нийслэл нь бєгєєд Баруун Австралийн нийт хїн амын гуравын хоёр нь Перт хотод амьдардаг. Єндєр єндєр байшин сїндэрлэсэн (гэхдээ Сингапур энэ тэртэй харьцуулбал тэнгэр баганадсан єндєр байшингийн тоо цєєхєн) хотын тєвдєє албан газрууд, дэлгїїр, ресторан, зочид буудлууд зэрэг нь тєвлєрєх бєгєєд 17 цаг гэхэд бїгд хаалгаа барих ба хотын тєвдєє нийтийн орон сууц бараг байхгїй. Ер Австраличууд Монгол шиг ес, таван давхар байранд (apartment) олуулаа амьдардаггїй юм байна. Тийм ч учраас хотын тєвєєр орой 20 цагаас хойш явбал хїний бараа бараг харахгїй. Энэ нь анх надад сєнєсєн хот шиг их эвгїй санагддаг байж билээ. Энэ їед тэд хаана байдаг вэ гэвэл бар, шєнийн цэнгээний газар эсвэл гэртээ алжаалаа тайлж амарч суудаг. Бараг Баруун Австралийн бїх хїмїїс хотын тєвєєсєє зайдуу орших хувийн нэг юмуу хэд хэдэн давхар байшиндаа (house) амьдрах бєгєєд їнэ нь байшил, тохижилт зэргээсээ шалтгаалж 200 000 – 10 000 000 австрали долларын хооронд хэлбэлзэнэ. Манайхан зун зуслан гарахаараа зуслангаас ажилдаа явдагтай адил юмуу даа. Хотын зайдуу болохоор байгаль их сайхан яг л Монголын зуслангуудын орчин ямар байдаг билээ яг тийм. Намуухан орчин, цэвэр агаар, єнгє єнгийн тоть нисэлдээд л. Перт хотод ямар ч їндэстэн тайван амьдрах боломжтой. Учир нь одоогийн байдлаар дэлхийн 200-гаад їндэстэн 170 тєрлийн хэл хэрэглэн хоорондоо ойлголцож энэ хотод ажиллаж, сурч, амьдарч байгаагийн сацуу 100 гаруй шашны янз бїрийн урсгал чєлєєтэй шїтэгдэж байна гэж орон нутгийн засгийн газрын тайланд нь дурджээ. Баруун Австраличуудын хїн амын дєрєвний нэг нь Австрали улсад тєрєєгїй гэж бодохоор энэ муж нь олон їндэстэний єлгий болох нь ойлгомжтой. Ийм сайхан орчинд амьдардаг болоод ч тэр її Австраличууд ерєнхийдєє их сайхан ааштай, уриалагхан хїмїїс. Зундаа хэт их халдаг болоод ч тэр її зарим хїмїїс нь энэ їед гутал ємсдєггїй юм байна. Хєл нїцгэн нийтийн тээврийн хэрэгсэл, супермаркет энэ тэрээр хээв нэг явж байх. Африк, энэтхэгийн оюутнууд хїртэл эндэхийн халууныг гайхан манай улс халуун ч гэсэн австрали шиг ингэж шатаж халдаггїй хэмээн дуу алдана. Нийтийн тээврийн хэрэгслийнх нь нэг давуу тал нь хот дотроо тусгай хэд хэдэн шугамаар єдєр бїр їнэгїй автобус явах нь сайхан. Анх Австрали улсын хилийн дээс алхах гэж байгаа хїмїїст анхааруулахад энэ улсын гааль маш хатуу зарчим мєрддєг. Энэ нь Quarantine regulation буюу амьтан, ургамлын гаралтай зїйлс, хоол унд авч хилээр орж ирэхийг хатуу хориглодог. (дэлгэрэнгїй мэдээлэлийг www.aqis.gov.au хаягаар орж авч болно) Зайлшгїй хэрэгтэй зїйл байвал мэдїїлэгтээ заавал дурдаж тусгай байцаагчаар хянуулж хил нэвтэрнэ. Хэдийгээр надад тохиолдоогїй ч гэсэн бусад Монголчуудын ярианаас сонсоход тэд борц, монгол эм тан, тэр байтугай онгоцонд идэж бараагїй хоолоо хїртэл хураалгасан бєгєєд нїдэн дээр нь хогийн саванд хийж шатаадаг гэнэ. Хэдийн ийм хатуу гаальтай ч Австралийн бїх том хотуудад хар тамхи арилжаалах, хэрэглэх явдал их байдаг нь мэдэгдэж байна. Учир хэдхэн хоногийн ємнє Пертээр алхаж яваад хїнээс автобусны буудал асуух санаатай очтол єєдєєс нїд ам нь цайж хєхєрсєн, хамаг бие нь чичирсэн хїїхэн чи Япон уу гээд ярьж ядан зогсож байсан. Ийм юм кинон дээрээс л їзэж байсан болохоос биш ємнє нь ингэж их тунгаар хар тамхи хэтрїїлсэн хїн харж байгаагїй болохоор хурдан холдохын тїїс болж билээ. Ер нь гудамжинд голцуу гэр оронгїй иймэрхїї хїмїїс мэр сэр байдаг юм байна. Засгийн газар нь тэднийгээ арчилна гэж жигтэйхэн єдєр болгон їнэгїй хоол єгєєд л. Сайн гарын хэдэн жуулчид гудамжны ядуу хїмїїс дунд ороод хааяа засгийн їнэгїй хоол цохиж байх харагддаг. Ямар сайндаа манай сургуулийн Колумба улсын оюутнууд Холливуудын кинон дээр манай улсыг хар тамхи, мафийн эх орноор дандаа гаргадаг їнэн хэрэгтээ Пертэд хїмїїс манай улсаас хамаагїй их хар тамхи хэрэглэдэг юм байна гэж багшдаа гомдоллож байсан. Саяхан Хойд Солонгосын хєлєг онгоцноос гэхэд л 25 кг цэвэр героин илрїїллээ гээд сонингууд дээр шуугиж л байна. Перт хотын нэг дїїрэг гэж хэлж болохоор 19-р зуунд байгуулагдсан Фремантле нь Баруун Австралийн гол боомт хот бєгєєд єдєр бїр янз бїрийн хєлєг онгоцууд ирнэ. Зуугаад орны гуч гаран мянган хїн амтай энэ жижиг дїїрэг гэхэд л жилд 700 000 жуулчин хїлээн авдаг байна. Тэгэхээр энэ улсад аялал жуулчлал хир єндєрт хєгжсєн нь тодорхой. Сургууль маань энэ Фремантлэд байдаг болохоор очих замдаа Оросын Максим Горький хєлєг онгоцоос эхлээд Титаник шиг том аялалын тансаг хєлєгїїд, чингэлэгїїдийг хэдэн зуугаар нь ачсан ачааны аварга том хєлгїїдийг єдєр болгон харж нїдний чилээгээ гаргана. Сонирхуулахад Иракийн дайн дууссаны дараахан АНУ-ийн байлдааны нисдэг тэрэг, нилээд хэдэн сєнєєгч онгоцууд ачсан 3 том байлдааны хєлєг онгоц ирж 14 хоноод буцсан. Энэ їед нийт 7000 америк цэрэг ирсэн гэж сонингуудад мэдээлж байсан бєгєєд энэ хэд хоногт бїх бар, шєнийн цэнгээний газрууд америк цэргїїдээр дїїрэн єнжсєн сурагтай. Харин ерєнхийд нь хэлэхэд Австраличууд эрїїл мэнддээ маш их анхаардаг бєгєєд нэг єглєє байгаа айлынхаа Австрали авгайг дагаж далайн эргээр гїйх їед (єглєє 6 цагт) далайн эрэг гїйж буй, алхаж буй, амьтдаа салхилуулж буй, гимнастик хийж буй хїмїїсээр битїї байсан. Дулаан улиралдаа ихэнх хїмїїс нь далайд сэлж байгаад ойролцоох кафед нь єглєєний цайгаа уучихаад шууд ажилдаа явах юм. Тїїнчлэн єдєр болгон таван тєрлийн ногоо, хоёр жимс идэх нормтой. Ногоог бол бараг Хятадуудаас ч илїї идэх юм. Голдуу тїїхийгээр нь идэх бєгєєд шууд газраас тасалж авсан бололтой шинэхэн євсийг л шир шир хийтэл зажлаад идэх юм. Энэ нь ингэж их халдаг газар эрїїл мэндэд нь сайн юм байна. Гэвч мань мэт нь эхэн їедээ жаахан тїїхий ”євс” идэхээр гїйлгэж жаахан сандаргадаг байлаа. Сайхан юм нь зарим тєрлийн ногоо, жимсийг Монголоос хямдхан худалдаж авах боломжтой. Бэлэн хувцасны дэлгїїрїїдэд нь ихэвчлэн Хятадад їйлдвэрлэсэн хувцаснууд байна. Гэхдээ Монголд зарагддаг шиг чанар тааруу нь биш бололтой. Яг Made in Australia хувцас авна гэвэл нилээд їнэтэй юм. Авсраличууд виног харин ч нэг ууж єгнє дєє. Миний байр хєлсєлж буй айлийн авгай гэхэд л долоо хоногт доод тал нь 2 шил вино ууна. Би хоолоо даруулж цай энэ тэр ууж байхад хоолоо байнга виногоор даруулж ”тансаглана.” Ємнєд болон Баруун Австрали нь виноны эх орон бєгєєд Австрали улс нь виноны зах зээл дээр Франц, АНУ-ын дараа дэлхийд 3-т ордог.

Манайхан бєхєд дуртай шиг Австраличууд австрали хєл бємбєг гэж нэрлэгдэх регбитэй бага зэрэг тєстэй тоглоом, крикет хоёрт амиа тавина. Эдгээрийг тоглодог тамирчид нь ч нийгэмдээ их нэр хїндтэй. Їнэндээ энд ирэхээсээ ємнє гадаадад Монгол шорлог Чингэс хаантай зэрэгцїйц нэр алдартай байдаг гэж тєсєєлсєнгїй. Монгол гэхээр эхлээд Чингэс хаан, дараа нь морь, дараа шорлог гэсэн 3 юм л эдний толгойд байдаг бололтой. Хаа нэг Монголын их хаадын нэрээр нэрлэгдсэн рестаронууд байх боловч баярлаад гїйгээд очихоор голдуу хятад эзэдтэй зоогийн газрууд хаадын маань нэрийг ашиглан бизнес хийж байх. Зарим хїмїїс нь Монгол хаана байдаг тухай тєсєєлєл ч їгїй байхад зарим нь Монголын эртний тїїхийг надаас илїї мэдэж байх жишээтэй. Євєр Монголын нутаг дэвсгэр дээр амьдардаг зарим Хятад оюутнууд би Євєр Монголоос ирсэн гэж хэлчихээд хятадаар яриад явчихдаг зэрэг тохиолдолоос болоод зарим Австраличууд Монгол улс болон Євєр Монгол хоёрын ялгааг мэдэхгїй нилээд будилна. Манай сургуулийн болон бусад их сургуулийн миний уулзсан австрали багш нар Монголд очиж ажиллаж байсан хїмїїс болохоор уулзаад ярьж суухад урамтай. Тэдэнд Монголын халаасны хулгайч хїїхдїїд л гїн сэтгэгдэл їлдээсэн байна лээ.