Tuesday 3 February 2009

Capital market

Views

Capital market

I greatly appreciate Aruinaa from MOSDAQ LLC who helped me to translate this article. Different points of views are very welcome on this topic.

Lately this kind of term has come into fashion for everyone who pretends to understand the real meaning of it! In reality, there are a few professionals who do have the appropriate knowledge of it in Mongolia. What stands for capital market? Why its development is so important for Mongolia, why the present stock exchange is so unreliable and unable to function efficiently? – I decided to give some answers of mine to these questions and provide you with some basic understanding of the capital market after having discussion with some professionals of this sphere.

In an ordinary family, father and mother are the people who earn money in order to maintain and support all the family members. So if to put it simpler, in a financial market as a whole, capital market or stock exchanges can be seen as a “father” and the money market or in other words the commercial banks can be seen as a “mother”. If to look at the current Mongolian capital market situation, we can see a poor “widowed mother” with lots of kids on her lap. In other words, the commercial banking system has gained a considerable stability in the Mongolian economy and playing an important role in it. It’s clearly seen that almost all of the business companies as well as individuals have become directly dependent from banks which can be proved by the recent world financial crisis. Everywhere we can trace the tracks of price manipulation: the old grandma standing in her cottage and saying “Petrol price has rocketed, my dear, so I gotta raise the price on milk, you know” and the guy raising the price of his old apartment due to the increase of the cement price and etc. In developed countries, there is a common efficient practice to solve this kind of price problems with the help of exchanges, for example, commodity and futures securities. Nowadays only 5 percent of the capital that business companies manage to raise from the financial market is obtained from the capital market and the remaining 95 percent of it is from commercial banks. Total dependency from one thing is extremely harmful, which can be proved by the recent crisis in the banking sector: money supply shortage, loan restriction, loan and currency rate increase, high inflation rate, etc. It’s clearly seen that in our current financial market situation there’s a desperate need in a strong-willed and reliable “father”.

If to throw a quick glance at the current stock exchange situation in Mongolia, it can be determined as a “stepfather” by most of its attributes: by its reputation among clients, operational procedures, security level, etc. To be honest with, I don’t mean to humiliate somebody and I do apologize if some friends or relatives of Mr. Sodkhuu are reading the article, but one thing to remark on: recently during one of his interviews at the Eagle television, Mr. Sodkhuu was referring to a so-called American “Jow Dones” exchange!! Unless otherwise I’m mistaken it is called Dow Jones index. It’s not a secret that Mongolia lacks capital market professionals. Unfortunately, there are a lot “unprofessional” ones who are nobbling and swindling around by gossiping and cheating. But notwithstanding this, capital market in Mongolia is developing by its own way.

According to the Mongol Bank’s Statistic bulletin (December 2008), from 376 listed companies at the MSE only 50 of them were engaged in everyday trading at the exchange and the average monthly turnover was 740 million tugriks (average daily turnover - 37 million tugriks). If to compare it with the 2008 pick period in May, when the total turnover reached 25.7 billion tugriks, we can see a definite “crisis”. Of course, there’s a big contribution of Anod Bank’s 20 billion tugriks to it. The fact that the number of total listed securities at the MSE is reaching 2.9 billion and its market capitalization at the end of 2008 was 515 billion (USD 407 million) tugriks gives us a feeling of positive trend but if to compare those numbers with its market potential then we can see that it’s not so satisfactory enough. Market capitalization at the end of 2007 reached 726 billion tugriks which was a record hitting result. It’s worth mentioning that while in December 1998 the price per share of Mongolian top 20 business companies (Top 20 index is calculated by multiplying the number of traded securities by their market price) was about 200 tugriks, in December 2008 the price per share raised to 5700 tugriks. As a matter of fact the Top 20 index should have been calculated by taking into consideration the method of the basket of common consumer goods, which in turn determines the inflation rate, but presently the method we’re using to calculate this index doesn’t consider different types of business activities. So there comes a question about the objectivity and reliability of the index and about how it’s risky for investors to make decisions basing on it.

As far as I’m concerned the current stock exchange’s operational methods and procedures are too much complicated and the information and security classification doesn’t meet the international standards as expected. As a result there are too many problems which need a proper and efficient solution indeed. For example, the fact that for over 18 years there have been only two kind of securities – shares and bonds – traded and no more alternatives offered; for investors there’s no possibility to get information concerning their obtained securities at any time they wish to, there’s no way to control such kind of information; to get the money the sell side of a transaction have to overcome different stages of bureaucracy; in order to get involved in trading investors have to spend certain amount of time at the broker physically, dealer’s offices making their orders and transferring their money; most of the IPOs at the MSE are unsuccessful and due to it securities are converting into “dead” or illiquid capital; there’s a restricted involvement of commercial banks in the capital market; information centralization and risk; the fact that broker dealers are using simple disks or flash cards in order to share information, which is done with a high level of information leak risk; the possibility for some “unfair” participants to swindle, rook others by using insider information, etc. Notwithstanding, the fact that there are 16 commercial banks functioning in Mongolia, only two of them – Zoos and Golomt – are engaged in the payment process after trading, which is an “interesting” fact itself. Why can’t we give all commercial banks an opportunity of real and fair competition in the capital market where about half a billion dollar is in circulation??? Perhaps nowadays these kinds of issues are highly politicized. Besides, the MSE is still a government owned institution, so these are some kind of “shall not avoidable” problems for them.

Nowadays two essential things are extremely needed: From one side, company’s interest and desire in raising money through stock exchanges, their operational and information transparency, accurate business plans, trust and belief in success are desperately needed like a pure water. From the other side, investors’ knowledge of the market, their fair trading and active attitudes are necessary like a pure air. Once turning out their pockets, investors are interested in two main things: how to make profit from price difference, how to get dividends. In order to achieve their goals, investors shall cooperate closely with the company’s managing and supervising teams, actively participating in shareholder’s meetings. It is needless to mention that most of the commercial banks consider exchange as their competitor and try to formulate tactics against it. So there’s no way to blame the banks with such understanding for being stingy with their 2.6 trillion tugriks of loan portfolio, 601 billion tugriks of current account money, 427 billion tugriks of demand deposits, 907 billion tugriks of term deposit, in total 1.9 trillion tugriks deposit!! (Commercial banks joint report – 31.12.2008). But even if companies and business entities decide to prefer stock exchanges to banks in order to raise money, this money will definitely pass through commercial banks (in current situation through Golomt or Zoos). Companies won’t keep money under mattress!! And even if people will prefer buying stocks and bonds instead of making deposits in banks, their money, with no choice, will pass through current accounts of business entities in different banks. In this case, banks will certainly benefit by obtaining more opportunities to get deposit sources with considerable lower cost and increase the amount of non cash settlement circulation of the banking system as a whole.

All these new opportunities are just the top of the iceberg and as time goes by and in case the capital market development in Mongolia succeeds, soon we can meet the international standards of such top world exchanges like NASDAQ, Euronext, Tokyo, New York, London, Hong Kong and Singapore. (It’s good to be an optimist!!)

Хөрөнгийн зах зээл

Сүүлийн үед энэхүү нэр томъёог бараг толгойтой бүхэн моод юм шиг ярьж хэрэглэж байна. Ачир дээрээ яг нарийн гүнзгий мэдлэгтэй эрдэнэт хүмүүн тун чиг цөөхөн юм билээ. Хөрөнгийн зах зээл гэж ер нь юу юм бэ? Яагаад заавал Монголд хөгжих ёстой юм, одоо байгаа хөрөнгийн бирж нь яагаад нэр хүндгүй, олигтой ажиллахгүй байгаа юм гэдэг талаас нь зарим нэг мэргэжилтэнүүдтэй уулзсаны хүрээнд анхан шатны мэдэгдэхүүнээ та бүхэнтэй хуваалцъя юу хэмээх сэтгэлээ.

Өрх гэрээр авч үзвэл аав, ээж нь орлогоо олж гэр бүлээ тэжээн авч явдагтай адил улс орны нийт санхүүгийн зах зээлийн хувьд аав нь хөрөнгийн зах зээл буюу биржүүд, ээж нь мөнгөний зах зээл буюу банкууд байх учиртай юм шиг байгаа юм барууны стандартуудыг хараад байхад. Монголын одоо байгаа байдлыг зүйрлэн хэлбэл өрх толгойлсон, нэг их олон хүүхэдтэй хөөрхий ижийн зураг харагдаж байгаа биз? Өөрөөр хэлбэл арилжааны банкны систем тогтвортой болсон, эдийн засагт голлох үүрэг гүйцэтгэж “Эхийн эрхт ёсон” тогтсон байгаагаас гадна бараг бүхий л бизнесүүд болон хувьд хүний амьдрал арилжааны банкуудаас шууд хараат болсон нь дэлхий даяар үргэлжилж буй алдарт хямралаар батлагдаж буй. Бензинийн үнэ өссөөн миний хүү гээд гэрийнхээ гаднаа зардаг сүүний үнээ нэмсэн эмээ, цементийн үнэ өссөөн хөө гээд аль 1980 онд баригдсан хуучин байрныхаа үнийг өсгөсөн хижээл насны залуу нарын энэхүү үнийн хөөрөгдлийг өндөр хөгжилтэй орнуудын товаарийн бирж, санхүүгийн хэрэгслүүдийн зарим нэг төрлүүд болох үүсмэл үнэт цаас зэргээр элбэгхээн зохицуулдаг юм билээ бусад улс оронд. Аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүгийн зах зээл дээрээс босгож олж буй эх үүсвэрийн дөнгөж 5 хүрэхгүй хувь л хөрөнгийн зах зээл дээрээс олдож үлдэж буй 95 гаруй хувь нь арилжааны банкуудыг дулдуйдан амьдарч байна. Нэг юмнаас хэт их хамааралтай байхын сөрөг талыг өнгөрсөн оны хавраас эхэлсэн банкуудын эх үүсвэрийн хомсдол, зээлийн хязгаарлалт, зээлийн хүүгийн өсөлт, валютын ханшийн өсөлт, төгрөгийн ханшийн уналт зэргээс та бүхэн бүгд яс махаараа мэдэрсэн буй заа. Дахин онцлоход, өнөөгийн нөхцөл байдалд зангарагтай, түшигтэй “аав”-ын үүрэг роль манай эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлд үгүйлэгдэж буй гэж дүгнэгдэж байна.

Одоогийн хөрөнгийн биржийн ард иргэдийн дунд буй нэр хүнд, үйл ажиллагааны процедур, нууцлал, аюулгүй байдал зэргийг харахад “хойд эцэг” шиг жаахан жул харагдаад байдаг. Хүн муулж байгаа юм биш шүү, Содхүү гуайн хамаатан, садан, найз нар нь уншиж буй бол уучлаарай, гэхдээ нэгэн зүйл хэлэхэд Хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү гуай нэг сарын өмнө Ийгл телевиз-д өгч байсан шууд ярилцлагадаа Америкийн “Жоу Донс” бирж гээд л “тууж” байна билээ. Уул нь миний хальт сонссоноор Доу Жонс (Dow Jones) гэдэг санаж байна. Угаасаа Монголд хөрөнгийн зах зээлийн чиглэлээр дагнан мэргэшсэн боловсон хүчин, өндөр зэрэглэлийн мэргэжилтэнгүүд хаа хаанаа байхгүй байгаа нь нууц биш юмаа. Харин дутуу мэддэг юмаа ашиглан, эсвэл цуу яриа тараах замаар санхүүгийн луйвар хийдэг нөхдүүд нижгээд байдаг бололтой. Гэсэн хэдий ч улс орны хөгжлийг даган энэхүү салбар маань хүссэн хүсээгүй өсөн өндийж буйг дурдах ёстой.

2008 оны 12 сарын Монгол банкны Статистик мэдээгээр бол ажлын өдөр болгон 376 хувьцаат компанийн дөнгөж 50 компанийн үнэт цаасны арилжаа их, бага хэмжээгээр буюу сарын дундаж нь 740 сая төгрөг, өдрийн дундаж нь 37 сая төгрөг байжээ. Энэ нь 2008 оны оргил үе болох 5-р сарын 25,7 тэрбум төгрөгтэй харьцуулахад хэрхэн “хямарсан” нь ойлгогдох буй заа. Энэхүү дүнд Анодын 20 орчим тэрбум төгрөгийн арилжаа нь шууд нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Нийт бүртгэлтэй үнэт цаасны тоо 2,9 тэрбум ширхэгт хүрч зах зээлийн үнэлгээ нь оны эцсээр 515 тэрбум (407 сая ам.доллар) төгрөгт хүрээд байгаа нь нэг бодлын том тоо юм биш мөртлөө зах зээлийн боломжтой нь харьцуулан том зургаар харахад үнэхээр чамлалттай тоо юм. 2007 оны 12-р сарын сүүлээр хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ буюу market capitalization нь 726 тэрбум төгрөгт хүрч рекорд тогтоож байлаа. Түүнчлэн ТОП 20 индекс буюу арилжаалагдсан хувьцааны тоо, зах зээлийн үнийн нийлбэрээр үнэлэгдсэн топ 20 аж ахуйн нэгжийн нэгж хувьцааны үнэ 1998 оны 12-р сард 200 гаруй төгрөг байсан бол 2008 оны 12-р сард 5700 төгрөгт хүрээд байгааг дурдах нь зүйтэй байна. Уул нь ТОП 20 индексийг тодорхойлохдоо инфляцийг тодорхойлдог өргөн хэрэглээний барааны сагс шиг аргачлал хэрэглэх ёстой боловч яг одоогийн манай зарчим хувьцаат компаниудын бизнесийн төрөл бүрийн чиглэлийг хараахан тооцож оруулдаггүй гэж ойлгосон. Тэгэхээр энэ нь хир бодитой индекс вэ, энэхүү тоог ашиглаад хөрөнгө оруулагч нар шийдвэр гаргавал хир эрсдэлтэй вэ гэдэг том асуултын тэмдэг гарч ирж байна.

Одоогийн хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааны процедур нь нилээд олон шат дамжлагатай, мэдээллийн нууцлал, аюулгүй байдлын хувьд олон улсын стандарт шаардлагыг хангаж чадахааргүй байна гэж надад ойлгогдсон. Жишээ нь; хувьцаа, бонд гэсэн бараг хоёрхон төрлийн л бүтээгдэхүүнтэй 18 жилийн турш “зууралдаж” буй байдал, хөрөнгө оруулагч буюу ямар нэгэн хувьцаа, үнэт цаасны багцуудыг худалдан авсан этгээд өөрт байгаа хувьцааны мэдээллээ шууд цахим хэлбэрээр харж, тогтмол хянах ямар ч боломжгүй, хувьцаа зарсан этгээд нь мөнгөө олж авах гэж хэдэн давхар шат дамжлага дамждаг, арилжаа хийхийн тулд заавал биеэрээ хөрөнгийн бирж буюу брокер, дилерийн компани дээрээ цаг, заваа хумслан очих хэрэгтэй болдог, компаниудын нийтэд гаргасан хувьцаа нь тэр болгон амжилттай зарагддаггүй, үхмэл буюу хөрвөх чадвар сул хөрөнгө болж буй байдал, арилжааны банкуудын сул буюу хязгаарлагдмал оролцоо, дэндүү идэвхгүй байдал, мэдээллийн хэт их төвлөрөл болон эрсдэл, мэдээлэл болон вирус флашаар хоорондоо зөөлцөж харилцаж буй байдал нь санаатай болон санамсаргүй алдаа гаргахгүй байхын үндэсгүйгээс гадна зах зээлд оролцогчид болох зарим нэгэн этгээдүүдийн этик болон “insider” мэдээлэл буюу дотоод мэдээлэл ашиглан зүй бусаар, шударга бус тоглолт хийх, бусдыг залилах, луйвардах боломж нээлттэй зэрэг нилээд проблемууд баймой. Арилжааны 16 банк байсаар байтал Зоос, Голомт гэсэн хоёрхон банк дээр биржийн арилжаанд оролцож буй бүхий л этгээдүүдийн мөнгөн хөрөнгө төвлөрч буй нь бас их “сонин”. Зээл, хадгаламжаараа өрсөлдөж “үхэлдэж” буй банкуудыг яагаад энэхүү хагас тэрбум ам.доллар эргэлдэж буй хөрөнгийн зах зээлийн дансууд байршуулах дээр “алалдуулж” болохгүй байгааг, энэ боломжийг банкууд харахыг хүсэхгүй байгааг гайхаж л суунам. Магадгүй эдгээр проблемууд нь энэ түвшиний асуудал хэт их улстөржсөн, дээрээс нь төрийн мэдлийн байгууллага болохоор тохиолдох “нигууртай”, үүрвэл “зохилтой” зовлон бэрхшээлүүд юм уу даа гэж мөхөс мань мэтэд ойлгогдож байнам.

Хөрөнгийн биржээр дамжин хөрөнгө босгох, эргэлтийн мөнгө олж авах компаниудын өөрсдийнх нь идэвх, ил тод байдал, бизнесийн холч ухаан, итгэл үнэмшил нь цэвэр ус мэт чухал. Харин түүнийг нь ойлгож, судалж, итгэж худалдаж авч буй хөрөнгө оруулагч нарын мэдлэг боловсрол, шударга тоглолт, идэвхтэй байдал нь цэнгэг агаар мэт хэрэгтэйг энд хэлэх нь илүүц буй заа. Мөнгөө халааснаасаа гаргаад хувьцаа авч буй хүн нэг бол хувьцааны үнийн зөрүүгээс ашиг олно, эсвэл ногдол ашиг авна гэсэн хоёр л зорилготой орох тул тэрнийхээ төлөө л тухайн компанийн гүйцэтгэх удирдлагыг шаардан ажиллуулах, хувь нийлүүлэгч нарын хуралд нь идэвхтэй оролцох зэргээр оруулсан хөрөнгийнхөө үр шимийг хүртэх бөлгөө.

Арилжааны банкуудын бараг ихэнх удирдлага хөрөнгийн зах зээл буюу биржийг мөнгөний зах зээл буюу арилжааны банкуудын өрсөлдөгч гэж харан, эсрэг тактик боловсруулан ажиллахыг хичээдэг нь нууц биш. Ийм ойлголттой хүмүүс нийт 2,6 триллион (2632 тэрбум буюу 2,6 их наяд) төгрөгийн зээлийн багц, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө буюу 601 тэрбум төгрөг бүхий харилцах дансны үлдэгдэл, 427 тэрбум төгрөгийн хугацаагүй хадгаламж, 907 тэрбум төгрөгийн хугацаатай хадгаламж, нийт 1,9 триллион (1935 тэрбум буюу 1,9 их наяд) төгрөгийг “харамлахгүй” байхын аргагүй юм (2008 оны 12-р сарын 31-ний байдлаарх банкуудын нэгдсэн мэдээгээр). Гэвч үнэндээ аж ахуйн нэгжүүд банкнаас зээл авахаасаа илүү хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа, бонд гарган мөнгө босголоо ч гэсэн энэхүү мөнгө нь аль нэгэн арилжааны банкаар (одоогийн нөхцөлд Голомт эсвэл Зоос банк) дамжиж л таарна. Тэдгээр компаниуд гудсан дороо хадгалахгүй нь мэдээж. Эсрэгээрээ иргэд, аж ахуйн нэгжүүд илүүдэл хөрөнгөө банкуудад хадгаламж хэлбэрээр байршуулахаасаа илүү өндөр өгөөж харан хувьцаа, бонд хөрөнгийн зах зээлээс худалдан авлаа ч гэсэн тэрхүү мөнгө нь аль нэгэн аж ахуйн нэгжийн аль нэгэн “азтай” банкин дээр байгаа харилцах эсвэл хугацаагүй хадгаламжийн дансанд нь л орно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл өрөөсөн халааснаасаа “хэлтэрсэн” чихрээ аваад нөгөө халаасандаа хийж байна гэсэн үг. Харин ч энэ тохиолдолд арилжааны банкууд хямд өртөгтэй эх үүсвэр цуглуулах илүү сайхан боломжтой болж байгаагаас гадна банкны системийн нийт бэлэн бус төлбөр тооцооны эргэлтийг эрс өсгөх бус уу?

Эдгээр сайхан сайхан боломжууд нь зөвхөн мөсөн уулын орой бөгөөд сонгодог утгаараа хөрөнгийн бирж хөгжөөд, нийтээрээ хэрэглээд заншвал бид тун удахгүй дэлхийн топ биржүүд болох Насдак, Евронэкст, Токио, Нью-Йорк, Лондон, Шанхай, Шинжэн, Хонг Конг, Өмнөд Солонгос, Сингапурийн хөрөнгийн биржүүдтэй ижил түвшинд биш юмаа гэхэд ижил стандартад хүрэх цаг ойрхон байнам.

11 comments:

AMJ said...

Sain uu?

Bichlegtei eronhiidoo sanaa niilj baina.

Mongold capital market sain yavahgui baigaagiin eronhii undes n yu ve gevel Mongoliin huurmag bas heregjdeggui huuliin system. Capital market & well functioning legal system 2-iin ali n' anhdagch ve gedgiig olj togtooson yum unshaagui, gehdee zeregtsen orshdog gej unshsan ;-)

Suuliin 1-2 jild garsan huv'tsaanii uniin osolt bol Mongol ulsiin uul uurhain salbart naidsan horongo oruulaltaas uudeltei. Tuunees naad zah n il tod baidlaar balance-aa gargasan company baidag bil uu?

Bodloo huvaaltssan,
Amra

Unknown said...

Very interesting indeed.

Anonymous said...

Manaid capital market talaar meddeg erdemt hun hovor gedegtee uneheer sanal neg baina, huuchin sots ornuudad ch ene taliin hicheeluudiig onoodor mash sain zaaj baina, manai mongold yadiin bol??

Anonymous said...

za da Mongolchuud huvitsaa 2 ch biye biyenee oltloo udii baina doo. nyagtlan bodoh, audityn standart changarah, hundlungiin unelgeenii bolon zuvulguu uguh kompaniud, daatgalyn baiguulaguud uusch hugjihguigeer birj mirj bol dangaaraa yavahgui l dee.

turuu said...

Oltloo odii baina doo geed suuhuu, horongiin zah zeelee hogjuuleh ajild huvi nemer boloh uu gedgee ehleed uhamsarlachihval zugeer shig sanagdaj baina. Tsag hugatsaa oorchlogdood end tend surch medej baigaa zaluuchuud irj baina shuu dee. Odoo l songodog utgaaraa hogjih gej baih shig baina.
Ehleed horongiin biriig huvichilval yasan yum be. Hunii nootsoo boddog, belddeg udirdlagatai bolgomoor baihiin. Irgeded ach holbogdliig n oilguulah gariin avlaga gargah zereg asuudliig ene ih olon zeel tuslamj ene ter gd bdg yumnaas sanhuujuuleh helbereer gargah geh met ajil sanaachlaad ehelvel l heregtei shig sanagdah yumdaa.
Hogjood ch baigaa yum shig uruudaad baigaa ch yum shig l sanagdah yum. Yamartai ch saihan bcihleg bichsen baina.
Ajild tani amjilt husye

Dashka said...

Uneheer sonirholtoi olon taliig harj asuudliig avch uzsen bna. Manaid horongiin zah zeel hogjihgui baigaa ni medeelliin il tod baidal (transparency)baihgui. HUvin ashig sonirholtoi uls tor ediin zasgiin bulegleluudiin noloolol ihtei. Ard tumen bolon business erhlegchid anhan shatnii medlegeer dutmag. zeregt baidag baih gej bodoj bna.

Ter top 20iin Market Cap osolt ihevchlen uul uurhai baihoo. Hervee industry index uud gargah yum bol ih l sonin harilzan adilgui toonuud garah baih daa.

Hervee nuuz bish bol duridsan too barimtuud statistic iin gazrin toonuud uu? Esvel oor gazriin too barimt uu?

Gana said...

Gadnii horongiin birjed ogchihvol asuudal shiidegdeh baih

Jamts Dash said...

Сурсан эрдмээрээ 40%ийг, явсан, амьдарсан, ажилласан, ажигласанаараа бас нэг 40 орчим хувийг бичсэн болов уу? Үлдсэн 20% болох "Ийм байдлаас яаж гарах вэ?" ба "Гаргах вэ?" гэдэг гаргалгааг уг нь та нөхөд маань хийх ёстой юм л даа....Гэвч хий л шагшиж гайхан халаглах юм..мм. Уулын мухарт хонь хариулж яваа залууг бид чи сайн хууль гаргасангүй гэж зэмлэх боломж амьдралд байхгүй. Байх ч ёсгүй. Чаддаг чаддаг аа л далгануулна биз дээ. Тэд маань биднийг ямарч гэсэн хоолтой байлгаж байгаа нь болоо ш дээ. Харин бид өөрсдийнхөө тухай ярилцацгаая. Социализмын үед дотоодод сургууль төгссөн миний бие гадныхны хэрхэн хөрөнгөө босгож, яаж автомашины үйлдвэрийг нүцгэн арал дээр барьж, ард түмнээрээ гар, санаа нийлэн ажиллаж, сүүлийн ганц цент, ганц иенээ залуусынхаа боловсролд зориулсныг зорилготойгоор судалсан. Бас тэр залуус нь сур гэснийг нь сураад дээр нь нэмж технологийн тагнуул хийгээд эх орондоо эргэн ирж ард түмнээ манлайлан ажиллаж байсныг мэднэ. Дэлхийн зах зээлийг зорилготойгоор судлаад өөрсдийнхөө боломж онцлогт яаж тохируулан нутагшуулж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн эдийн засгийн цустай ба цусгүй тулаан, алалцаанд гавъяа байгуулж өдий зэрэгтэй явааг нь ч судалсан. Хэдий миний англи хэлний мэдлэг зарим зүйл дээр хүрэхгүй байсан ч эхэлж мөн чанарыг нь тийм байх ёстой болов уу гэж дэвшүүлсэн таамаглалаа шалгаж үзэхэд олон зүйл дээр зөв бодож чадаж байсандаа одоо өөрөөрөө бахархаж байна. Та нарын хажууд яг нэг дор суугаад гадаадын өндөр зэрэглэлтэй багш нараар хичээл заалгасан юм шиг олж харж чадаж байсан даа, бас байгаа даа баярлаж байна. Одоо боломж, бололцоо, бодит байдал яръя. Өнөөдөр би сүлжмэлийн үйлдвэрийнхэн сарлагийн хөөвөр, хонины ноосоор хийсэн даавууг үзлээ. Онц. Тэдний хийсэн бүтээгдэхүүний олон улсын чанарын сертификат хэмээх цаасыг та нар тэдэнд авч өгч чадахгүй юм уу? Загварын хэдэн агентлагтай гэрээ байгуулаад өгчихөд та нарт тийм хэцүү зүйл үү? Загварын хэдэн шоунд тэднийг дагуулж яваад хэдэн гэрээ хийчихэд тэд хэнээс ч дутахгүй бүтээгдэхүүн гаргаж чадах нь ээ. Би бодож харж байлаа...энэ даавуугаар юу хийж болох вэ? гэж...Дээд зэрэглэлийн костюм, платье нүдэнд харагдаад болохгүй байсан шүү/лав 1000 "ногооноор" авахад хэн ч гомдохгүй байх/... бас спортын хувцас харагдаж эхэлсэн. Адидас, Найки-гийн муу нейлон хувцас ямар үнэтэй байдгийг та нар мэднэ. Дэлхийн спортын хувцасны зах зээлд хэдэн тэрбум "ногоон" эргэж байдгийг тооцвол бид малчдын бүх хүүхдийг гадаадад сургуульд явуулах хөрөнгө эд нарын гарт байна. Монгол нэхмэл компаний хувьцааг гадаадын хөрөнгийн бирж дээр гаргаж хөрөнгө босгоод өгчихөж чадахгүй юм бол та нарын сурсан сургууль хэнд хэрэгтэй юм бэ? Дэлхий дамнасан борлуулалтын сүлжээг хэрхэн байгуулдагийг сайн мэдэхгүй байгаа бол нүүрний тос пудр мэтийг борлуулдаг Орифлеймийг, сахлын хутганы зах зээлийг атгаж байхын тулд 3 тэрбумыг судалгаа туршилтанд зориулдаг Жилейтийг судал. 3-р цахилгаан станцын төсөл дээр залуу насныхаа ид иртэй үеийг өнгөрөөсөн би өнөө маргаашгүй улс нийтээрээ цахилгаанаар доголдож эхэлнэ гэдэгт санаа зовж, өөрийгөө гололгүй "Ашигт малтмал ба түүнийг боловсруулах үйлдвэрлэлийн тухай" хуулийн төслийг ар гэрээ орхин байж хийлээ. Би ажиллахын оронд та нартай адилхан шогширч болох л байсан шүү дээ. Эсвэл Америкт эхнэр хүү хоёр дээрээ очоод мэрэгжлийн ажлаа хийсэн бол хэдэн төгрөг олох л байсан байх. Тэгээгүй. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн нэр дээр байсан 130 сая тонн хүдрийн нөөцтэй төмрийн ордын лицензийг хятадуудаас эргүүлж авах гэж найз нартайгаа хамт 1,5 жилээ зарцуулсан. Авилгалд идэгдсэн 3 шатны шүүхээр ялалт байгуулж 5сая ногоон төгрөгөөр худалдагдсан лицензийг буцаахад тийм амархан байсан гэж та нар хэлэхгүй буй за. Японоос NHK телевизийг авчирч сурвалжлага хийлгэн дэлхий даяар цацахад амархан байсан гэж бид хэлж чадахгүй нь ээ...Бидний үеийнхэн үнэхээр ядарч байна. Гэвч буцах зам алга. Маш сайн ойлгож байгаа мөртлөө буцвал эх орноосоо урваснаас ялгаа нь юу сан билээ. Одоо залуучууд манлайлах цаг нь болжээ. Миний бие энэ талаар хэдэн удаа ч хичнээн цаг ч лекц уншсан чадахаар цөхөртлөө л тэмцэж судалж гүйлээ ш дээ.Найз нараас маань банкинд байраа тавьж зээл аваагүй хүн байхгүй. Бид үүндээ ч харамсах юм алга. Ард түмнээ гэсэн сэтгэлээр бүхэнд хандвал бид бүтэхгүйг бүтээж, олохгүйг олж хйиж чадна. Дашрамд дуулгахад монголд хамгийн хямд машиныг үйлдвэрлэх боломж байгаа нь судалгаагаар илэрхий болсон. Хямд байх гэдэг тухайн бараа борлогдохын хамгийн анхны шинж гэдгийг та бүхэн эрх биш мэдэх байлгүй дээ. "Ашигт малтмалын хуулийг" http://automarketofmongolia.blogspot.com хаягаас уншаарай. Хэрэгжүүлэхэд хэрхэн оролцох оо бичээрэй. Үг хатуухан санагдсан бол уучлаарай гэж би хэлэхгүй хойшдийн явдалд тустай байвал цаг нь ирэхэд ойлгох буюу. Шархай овогт Дашийн Жамц. 99013026. d.jamts@yahoo.com

Г.Отгончимэг said...

sain baina uu. tanii bichleg ih taalagdlaa.bi doo 3-r kursiin oyutan bgaa ymaa.Horongiin zah zeeliin arlaar negen sudalgaa hii sanaatai. Bas monoliin companiudiig gadaadiin horongiin birj deer gargahad bolomjiin talaar. tanias asuuh zuil baina. mail-r asuuval boloh bh.minii mail Otgonchimeg1989@yahoo.com

Tsegi said...

Hi,sain bichsen bna. Bid ene zah zeeliig hogjuulehiin tuld bas nileen surah heregtei bnaa. Yadaj ene zah zeeliig undsiig sain sudalsan 100 zaluu heregtei bna shuu. odoogoor MGL d 10 orchim l hun bgaa bh gehdee tednii ihenh ni ene zah zeel ajillahgui Commercial bank and private companiudad ajillaj bgaa. Chamaig FMA iin surgaltad suuj bsnig sanalaa. Chinii blog ih taalagdlaa.

Badamdash said...

Sanal niilj baina. Horongiin birjiin hogjliin dur zurgiig boditoi haruulsan met sanagdav.
Humuust ene bichlegiig taraaj unshuulnaa.