Going private

Views

ХХК

Энд тэнд хэвлэгдсэн санхүүтэй холбоотой сүүлийн үеийн хэдэн нийтлэл унших зуур “Going private” гэсэн сэдвүүд нилээд тааралдаж дараах зүйл бодогдов. Монголд хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулна, компаниудыг идэвхижүүлнэ гэж ярьж байх зуур санхүүгийн зах зээл дээр нэг том давалгаа үүссэн байх шиг байна. Тэр нь Private Equity Business. Үүнийг хүмүүс Монголоор юу гэж эвтэйхэн хэлээд байлаа даа. Санадаггүй ээ. Энэ төрлийн арилжаа нь ихэвчлэн LBO буюу “Leveraged buyout” схем дээр суурилан явагддаг бололтой. Энэхүү схем нь худалдан авагч нь өөрийн хөрөнгөөрөө биш бусдаас авсан зээл, гадны санхүүжилтээр тухайн компанийг худалдан авах орчил юм билээ. Өөрөөр хэлбэл Private Equity сангуудаас гадна хувь хүн болон бусад санхүүгийн болон санхүүгийн бус институциуд ч хөрөнгийн бирж дээрх бүртгэлтэй компаниудаас хувьцааны үнэ нь компанийн бодит үнэ цэнээс доогуур буй (undervalued) эсвэл үр ашиггүй, амжилтгүй ажиллаж байгаа (underperforming) компаниудын бүх хувьцааг худалдан авч уг компанийг бирж дээрх бүртгэлээс нь хасуулдаг байна. Эдгээр компаниудын ихэнх нь жижиг, дунд бизнесүүд байх нь элбэг аж. Түүнчлэн ийнхүү худалдагдаж буй компаниудын ихэнх нь бизнес эрхлээд нилээд олон жил болж үйл ажиллагаа нь тогтворжсон боловч удирдлага болон бизнес нь “зэвэрсэн” буюу Рагугийн хэлдгээр “мэдрэмж баайхкүй” компаниуд байдаг гэж хэлж болохоор. Харин эсрэгээрээ цоо шинэ хэн ч мэдэхгүй буюу эрсдэл өндөртэй төслүүдийг санхүүжүүлж хөрөнгө босгож өгөхөд нь зуучилж буй нөхдүүдийг “Venture Capitalist” гээд байх шиг байгаа юм. “Going private” гэдгийг хувьцаа нь хөрөнгийн биржээр дамжин олон нийтэд нээлттэй арилжигддаг байсан компани хаалттай болох буюу хувьцаа нь олон нийтэд арилжигдахаа больж буйг (ХХК) хэлээд байх шиг байна.  

Зах зээл дээр үйл ажиллагаа нь харьцангүй тогтворжсон, жижиг, дунд хэмжээний компаниуд яагаад ингэж өөрийн бизнесээ бусдад зарах болов гэдэг асуулт гарах нь дамжиггүй. Мөн л ном, хэвлэл уншиж байхад ажиглагдсан зүйл бол Sarbanes-Oxley Act (SOX) нилээд нөлөөлсөн байж болох талтай л юм билээ. Учир нь нилээд хэдэн жилийн өмнө Энрон энэ тэр гэнэт дампуурч олныг шуугиулсан. Бизнесийн бараг бүхий л салбаруудад нөлөө үзүүлсэн Америкийн томоохон компаниудын дампуурлын гол шалтгаан нь дотоод хяналт, байгууллагын засаглал, хүмүүс хоорондын сонирхлын зөрчил гэж ихэнх шинжээчид үздэг билээ. Харин сүүлийн үед мэдээллийн технологи ба тухайн байгууллагын IT-ийн буруу стратегиас үүдэлтэй гэж хүмүүс бичиж эхэлж байна билээ. Өнгөрсөн долоо хоногт Deutsche Securities-ийн Токио дахь салбарын IT governance хариуцсан менежер ирж сонирхолтой яриа өрнүүлэхэд тэгж дурдана билээ. Мань эрийн дурдсанаар бол дэлхийн томоохон компаниудын дампуурлын шалтгааныг IT-тэй холбож эхэлж буй болохоор энэ тал дээр Deutsche групп их анхаарал тавьж эхэлснээс гадна гадна, дотны шалтгалтууд тасрахаа больсон гэж байв. Японы засгийн газраас жишээ нь эдний дээр аудит ороод бараг жил болох гэж буй гэсэн. Deutsche Securities-ийн хувьд бүх ажилчдын утас, цахим шуудангийн мэдээлэл автоматаар бичигдэн архивлагдан компани дээр 5 жил хүртэлх хугацаагаар хадгалагддаг гэж байна. Түүнчлэн цахилгаан эх үүсвэрийн болон интернэтийн дор хаяж хоёр өөр провайдартай хамтарч ажилладаг гэнэ давхар. Нэг нь ямар нэг шалтгаанаар зогсвол back up хийх зорилгоор. Disaster Recovery Site-ийн байршлыг нь хэлүүлэх гээд чадаагүй. Юу гэж мань мэтэд хэлэх билээ дээ угаасаа. Уул нь Япончууд мэдээллийн технологийн аутсорсингийг Энэтхэгт их хийлгэдэг байсан боловч сүүлийн үед найдвартай, баталгаатай байдлыг нь бодоод өөрсдөө Япондоо, Япон хүмүүсээр хийлгэх хандлага илт мэдрэгдэж буйг дурдана билээ. Deutsche группын дэлхийн бараг бүх тив дээрх олон арван улсуудыг хамарсан Global Backbone Network Map-ийгаа харин нуулгүй үзүүлнэ билээ. Үнэхээр гайхалтай. Ёстой well structured аалзны тор гэсэн үг. Улс болгон нь хоорондоо дундын хамааралгүйгээр шууд холбогддог юм билээ. Тиймээс ухаан нь Токио ба Сидней хоёрын холболт тасарсан байхад Токио Америк, Ази, Европын улсуудтай асуудалгүй холбоотой байна л гэсэн үг. Холболтын бүх шугамаа түрээсэлдэг бөгөөд хамгийн их зардал нь Америк ба Европ тивийн холболтонд байдаг бололтой юм хэлсэн. Учир нь энэ хоёр тивийн хооронд далай доогуур шилэн кабель татсан юм билээ. Энэ төслийн кодыг нь миний дипломын удирдагч багш бичсэнээр барахгүй патентийг нь эзэмшдэг байх жишээтэй. Энэ залуу таны цалинг өгдөг хүн байна шүү дээ гэсэн чинь профессор маань даруухан инээмсэглэж байна билээ.

За нөгөө Америкийн том компаниудын дампуурал ярьж байгаад нилээд хадуураад явсан байна. Уг дампуурлуудын учир шалтгаан нь юу ч байлаа гэсэн Америкийн хоёр сенатч компанийн засаглал, дотоод хяналтыг чангатгах зорилгоор хууль санаачлан батлуулсан нь өдгөө бараг дэлхий даяар стандарт болоод байна. Энэхүү баримт бичиг дотор мэдээллийн технологид зориулсан тусгай хэсэг хүртэл бий. Түүчлэн Япон улс хүртэл J-SOX гэсэн стандарт гарган санхүүгийн салбартаа мөрдөж буй. Энэхүү SOX стандарт мөрдөгдөж эхэлснээр Америкийн компаниудын хувьд санхүүгийн тайлагнал, аудит, эдгээрт зориулсан тусгай дэд тайлангуудыг хөндлөнгийн байгууллагуудаар хийлгэн Монголоор бол Санхүүгийн Зохицуулах Хороондоо байнга гаргаж өгөх ёстой болжээ. Харамсалтай нь иймэрхүү төрлийн үйлчилгээ нь АНУ-д нилээд үнэтэй байдаг тул арай ядан өөрийгөө дөнгөж даган авч явж буй компаниудын хувьд санхүүгийн нэмэлт дарамт болж эхэлсэн гэж хэлж болохоор. Иймээс зарим компаниуд бусад том болон өөрийг нь сонирхон хөрөнгө оруулалт хийж үйл ажиллагааг нь улам өргөжүүлэх хүсэлтэй, чадалтай компаниудад зарагдах сонирхолтой болж эхэлсэн бололтой. Нөгөө талаар, мөнгөтэй хүмүүсийн хувьд үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн, боломжийг компаниудыг тун боломжийн үнээр худалдаад авахад ядах юмгүй билээ. Тийм ч учраас “Any fool can buy a company. You should be congratulated when you sell” гэж KKR компанийг үүсгэн байгуулагч Henry Kravis хэлсэн биз ээ. АНУ-д SOX-с болоод Private Equity бизнес өргөжиж байгаа гэж дүгнэвэл дэлхийн бусад улсуудад яагаад мөн “моод” болоод байгаа нь сонирхолтой байгаа юм. Учир SOX бол зөвхөн АНУ-д бүртгэлтэй компаниудад хамааралтай билээ. Үүнийг ухаад судалгааны ажил хийвэл тун сонирхолтой байх болов уу.

Хэрэв энэ төрлийн буюу Private Equity бизнес хүчээ асар хүчтэй аваад үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн компаниудыг биржийн бүртгэлээс хасуулан хаалттай компани болгоод байвал алсдаа хөрөнгийн бирж буюу хөрөнгийн зах зээлд сөргөөр нөлөөлөх эсэх, биржүүдийн хувьцааны индекст хир нөлөөлөх бол гэсэн гэнэн бодол төрөөд тэсэлгүй санхүүгийн профессор дээрээ гүйж очин асуув. Гэтэл харин ч хөрөнгийн зах зээл төдийгүй тухайн улсын эдийн засагт маш эерэг нөлөөтэй. Учир “унтаа” компаниудыг амь оруулж, сул компаниудыг улам хүчирхэг болгож өгдөг аж. Учир нь нөгөө “үлбэгэр” компаниудыг худалдан авч хаалттай компани болгосон нөхдүүд хэдхэн жилийн дараа (дунджаар 5 жил) буцаад бирж дээр гарч ирэн IPO хийж анх оруулсан хөрөнгөөсөө илүү хөрөнгө босгодог байна. Монголд маань тун таармаар схем шиг санагдахыг хэлэх үү. Учир болбоос нийт Монголын маань дийлэнх компаниуд жижиг дунд бизнесүүд байгаагаас гадна ёстой л өөрсдийгөө арай ядан авч яваа нөхдүүд буй гэж харагдаад байдаг. Монголын хөрөнгийн бирж дээр 300 гаруй компаниуд бүртгэлтэй байгаагаас гарын арван хуруунд багтах нь л өөрсдөө IPO хийсэн болохоос бусад нь бүгд өмч хувьчлалын компанит ажлын үед бүртгэгдсэн байдаг. Том компаниуд нь жижгүүдээ ирээдүйн өрсөлдөгч гэж үзэн нам дарж устгахаасаа илүү эрч өгч хүчирхэг компаниуд нь дэмжээд хамтраад өгвөл уул нь...