Managing the Boom

Views

Өсөлтийг Удирдахуй

Кредит Сусси банкны дэргэд Кредит Сусси салон гэж байх агаад жил бүр дэлхийн шилдэг бизнесмен, шинжээч, эдийн засагч, сурвалжлагч, гүйцэтгэх захирлуудаас тухайн жилийн эдийн засаг, бизнесийн өнгө ямар байв, ирэх жилийн зорилгоо хэрхэн тодорхойлж буйг нь асуун тайлан маягаар хэвлэн хязгаарлагдмал хүрээнд тараадаг юм байна.

Эдгээр нөхдүүд хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн талаар нилээд сонирхолтой зүйлс бичсэнийг энэхүү бичлэгээр хүргэе. Хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийг нийлбэр дүнгээр нь хөгжилтэй орнуудын эдийн засагтай шууд харьцуулах боломжгүй хэдий ч тусад нь салгаж ойлгоход бас төвөгтэй юм. Гэсэн хэдий ч хөгжиж буй орнууд нь дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн гол хөдөлгүүрт албан ёсоор тооцогдож буй. Энэхүү тогтмол бөгөөд хурдацтай эдийн засгийн өсөлтийг дагаад тэр хэмжээний эрсдлүүд үүсч буйг мэргэжлийн хүмүүс нь анхааруулсан байх юм. Энэхүү хөгжиж буй орнууд гэдэгт Монгол улс зүй ёсоор багтах билээ.

Мөнгөний тэлэх бодлогын хүрээнд хөгжиж буй орнуудын засгийн газрын болон корпорацийн бондын хүү буюу өгөөж өсч буй хандлага бий агаад энэ нь тухайн улсууд руу урсан орох шууд хөрөнгө оруулалт, бэлэн мөнгөний гол соронз болдог аж. Түүнчлэн хөгжиж буй орнуудын үл хөдлөх болон бусад хөрөнгүүд дэлхийн дундаж үнэтэй харьцуулбал доогуур үнэлгээтэй байдаг нь хөрөнгө оруулагч нарт таатай боломжийг үүсгэдэг. Улмаар орж ирж буй хөрөнгө оруулалтын хэмжээний хирээр тухайн улсын төрөл бүрийн хөрөнгүүдийн үнэ цэнэ, үнэлгээ өсдөг байна. Хөрөнгийн үнэлгээ өсч буй нь сайн хэрэг мэт боловч гадаадын хөрөнгө оруулалт дээр дулдуйдсан үнийн өсөлт нь эргээд нэг зүйлээс хамаарсан эрсдлийг бий болгож байгаа хэрэг юм. Жишээ нь Ази, Орос, Өмнөд Америк болон Мексик улсуудын гунигтай түүхүүд байдаг аж. Цөөн хэдэн томоохон хөрөнгө оруулагч нар нь тухайн бизнес болон тухайн улсаас гарч хөрөнгөө татах үед асар богино хугацаанд үнийн хэлбэлзэл үүсч буюу хөөс нь хагарч улс орны эдийн засагт хүндээр тусч байсан байна.

Түүнчлэн их хэмжээний хөрөнгө оруулалтын орох урсгалаас шалтгаалж валютын ханшийн хэлбэлзэл явагддаг буюу үндэсний валют нь чангарах үзэгдэл түгээмэл аж. Учир нь барааны үнэ бага зэрэг өсөхөд л ханшийн зөрүүнээс болж тухайн улс экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн дэлхийд өрсөлдөх чадвар сулрах аж. Жишээ нь 1 ам.доллар 1000 төгрөгтэй тэнцэж байхад 100 ам.доллараар экспортолж нэгж бараанаас 100,000 төгрөгийн орлого олдог байсан бизнес нь 1 ам.доллар 500 төгрөг болоход 100 ам.доллараар зарлаа ч 50,000 төгрөгийн орлого олох юм. Гэтэл уг барааг үйлдвэрлэхэд зарцуулж буй бүх зардал дотоодын мөнгөн тэмдэгтээр ижил дүнгээр гарч байх жишээтэй. Том хэмжээний бизнес дээр энэ нь ямар том сөрөг үр дагаварыг дотоодын компаниудад үзүүлэх нь ойлгомжтой. Хэдий өндөр хөгжилтэй ч экспорт дээр дулдуйдсан эдийн засгийн бүтэцтэй Япон улсын сүүлийн үеийн байдал нь үүний сонгодог жишээ болно. Хятад улс хэрхэн үндэсний валютын ханшаа өөрсөддөө ашигтайгаар барьж олон улсуудын зүгээс шүүмжлэл хүртэж буйг бид олонтоо сонсож буй.

Эдийн засгийн өндөр өсөлт, хүчин чадлаасаа давсан үйлдвэрлэл, цалин ба үл хөдлөх хөрөнгийн инфляци зэрэг нь ерөнхийдөө мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлэхийг шаарддаг. Гэвч ихэнх хөгжиж буй орнуудын эрх баригч нар энэхүү бодлогыг явуулахыг нэг их хүсдэггүй байна. Энэ нь магадгүй улс төрч нарын нэг, хоёр жил эсвэл сонгуулийн циклээ харж боловсруулдаг мөрийн хөтөлбөр, хэт богино хугацааны зорилттой холбоотой болов уу. Энэ үед хэвлэл мэдээллийн байгууллага их үүрэгтэй оролцдог ба чухам тэдний нөлөөгөөр эрх баригч нар хөдөлдөг байна. Энэ нөхцөлд авдаг гол арга хэмжээнүүд нь валютын ханш дээр интервенц хийх, бодлогын хүү, бонд, хадгаламжий хүүг бууруулах, хөрөнгө оруулалтын хяналт болон шалгуурыг өндөрсгөх гэх мэт. Hot Money гэж сүүлийн үед манайхан ярьж буйтай агаар нэгэн бөлгөө. Бразил улс жишээ нь энэхүү асуудлаа шийдэхийн тулд гадаадын компаниудын бонд болон хувьцаанд оруулсан хөрөнгө оруулалтаас олж буй өгөөжөөс татвар авч эхэлсэн байна. Гэсэн хэдий ч улс орны тогтвортой өсөлтийг хангахад энэхүү арга нь дангаараа хүчрэхгүй нь батлагдаад байна.

Хөгжиж буй орнуудын дотоод хэрэглээ буюу эрэлт мөн маш чухалд тооцогдоно. 2010 онд жишээ нь хөгжиж буй орнуудын нийт хэрэглээ АНУ-ын дотоод хэрэглээнээс даваад байна. Тухайн улсын дотоод хэрэглээг тогтвортой байлгах гол хүчин зүйл нь дэд бүтэц гэж бүх шинжээч нар нэгэн зэрэг хэлж байна. Дэд бүтэцгүйгээр ирээдүйн өсөлт ба хувийн хөрөнгө оруулалт, хэрэглээг ярих нь утгагүй хэрэг байх нь.

Хэдийгээр хөгжиж буй улсуудын эдийн засгийн хүч өдрөөс өдөрт хүчирхэгжиж байгаа ч хөгжилтэй орнуудын эдийн засгаас шууд салгах ойлгох аргагүй билээ. Зарим шинжээч нар яваандаа хөгжиж буй орнууд заавал хөгжилтэй орнуудаас хамаарахгүйгээр хоорондоо харилцах замаар эдийн засгаа авч явах боломжтой гэсэн маргааныг хүчтэй өрнүүлдэг нь улам бүр даяарчлагдаж буй өнөө үед энэхүү үндэслэлийг батлахад хэцүү билээ. Гэсэн хэдий ч ерөнхийдөө хөгжиж буй улсуудын эдийн засгийн өндөр өсөлт ба хүчтэй интеграцийн нөлөөгөөр нийт хөгжиж буй улсуудын эдийн засгуудын өндөр хөгжилтэй орнуудаас хэт хамаарсан хамаарал өдөр ирэх тусах багасч байгаа нь илэрхий байна. Хятад улс дангаараа л хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн гол нөөц буюу хөдөлгөх хүч болоод байна. Хөгжиж буй орнуудын хоорондоо хийсэн худалдаа 1996 оноос 2010 онд 2 дахин өсч дэлхийн нийт худалдааны 15%-д аль хэдийн хүрээд байна. 2020 онд энэ хувь хэдэд хүрэхийг таашгүй.

Дээрх зүйлсийг базаад дүгнэхэд хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн өсөлт хөгжил, хурд нь хөгжилтэй орнуудыг аль хэдийн ардаа орхиод буй бөгөөд тэр дундаа Ази тив, ялангуяа жингээрээ Хятад ба Энэтхэг улсуудын эдийн засгийн өсөлт дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийн хувь дэлхийд толгой цохихоор байгаа ч абсолют дүнгээрээ далайн дусал мэт билээ. Дэлхийн дундаж компанийн жилийн борлуулалтын орлогоос хэд дахин бага ДНБ-тэй байгаа нь биднийг масс болон бүтээмжээ өсгөхийг шаардаж буй хэрэг болов уу. 

Евро бүс ба АНУ-ын хямралаас шалтгаалан хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн өсөлт түрхэн хугацаанд буурсан ч буцаад өсөлтийн хурдаа эрчтэй авч буй нь 2010 ба 2011 оны мэдээллээс харагдаж байна. Жишээ нь тухайн улсуудын мөнгөний тэлэх бодлого, бэлэн мөнгөөр цатгалан компаниудынх нь санхүүгийн тайлан, хэрэглэгчийн хүлээлтийн индексийн өсөлт болон амьдралын стандартын дээшлэлт гэх мэт. Эдийн засгийн хөгжлийн гол тулгуур нь гадаад өрийн бага хэмжээ, хувь хүн болон үндэсний корпорациудын бүтээмж, дотоод хэрэглээний өсөлт, цаашилбал хүн амын “зөв” бүтэц, уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд нэмүү өртөг зэрэг нь орно.

Их эд баялаг эргээд их эрсдлийг дагуулна гэж ярьдаг билээ. Евро бүс болон АНУ, Ойрхи Дорнодын хямрал угжирвал мэдээж эдгээр улсууд хөгжиж буй орнуудад оруулсан хөрөнгөө татах нь мэдээж боловч хөгжиж буй орнууд хоорондын эдийн засгийн интеграцлал нь энэхүү эрсдлийг тэнцвэржүүлж байна.

Дараагийн том эрсдэл нь хөгжиж буй орнуудын хувьд түгээмэл зүйл болоод байгаа инфляцийн асуудал юм. Инфляцид нөлөөлж буй гол хүчин зүйлс нь өргөн хэрэглээний бараа тэр дундаа хоол хүнсний үнийн өөрчлөлт байна. Мэргэшсэн боловсон хүчний хомсдлоос шалтгаалан цалингийн өөрчлөлт нь инфляцид нөлөөлж буй дараагийн том хүчин зүйл болж байна. Яг үнэндээ бол нарийн мэргэжлийн Хятад санхүүгийн шинжээчийн өртөг Европын улс болох Германы ижил түвшний мэргэжилтэнээс өндөр болоод байгаа тухай E&Y аудитийн компанийн нөхөдтэй уулзаж ярьж байхад баталж байна билээ.

Хадгаламжийн хүүгийн өсөлтөөс болж банкуудын зээлийн хүү буурах боломжгүй байсан бол тухайн улсын мөнгөний хатуу бодлогоос болж аль ч төрлийн хүү буурах хандлагатай болдог нь хөгжиж буй улсуудын нийтлэг төрх аж. Үүнийг дагаад хувь хүмүүс болон байгууллагуудын хувьд зээл авах боломж нэмэгдэж банкуудын хувьд зээлийн өсөлт эрс нэмэгдэнэ. Үүнийг дагаад үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ өсдөг нь жам аж. Энэ нь мөн л инфляцид нөлөөлдөг чухал үзүүлэлтэд тооцогдоно.

Бага зэргийн инфляцийн өөрчлөлт нь хөгжиж буй орнуудад хөрөнгөө оруулж буй нөхдүүдийн хувьд нэг их чухалд тооцогдохгүй ч хэрвээ бодлого тодорхойлогч нар нь мөнгөний хатуу бодлого явуулж эхлэвэл дунд болон урт хугацаанд зах зээл хүссэн хүсээгүй хөрөнгө оруулагч нарт ашигтай нөхцөл үүсгэхгүй бөгөөд алсдаа тухайн улсын банкны системийг ганхуулах ч эрсдэл байдаг аж.

Хөгжиж буй орнуудын хувьд магадгүй хамгийн фундаментал эрсдэл нь дотоодын улс төр болон геополитиктэй холбогдох болов уу. Солонгосын хойг болон ойрхи дорнодын асуудлууд хурцадвал хүссэн хүсээгүй хөгжиж буй орнуудын эдийн засагт шууд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Эдгээр бүс нутгуудад нөхцөл байдал хүндэрвэл дэлхийн худалдаанд сөргөөр нөлөөлөх бөгөөд жишээ нь дэлхийн газрын тосны ложистик тээврийн 20 гаруй хувь нь Ираны нутгаар дамждаг байх жишээтэй. Тээвэр ложистик гэснээс дэлхийн дулааралтай холбоотойгоор ирэх жилүүдэд Оросын зүүн захаас Арктикаар дамжин Европ руу усан онгоц явах шинэ гарц нээгдэх төлөвтэй байгаа талаар DHL-ийн төлөөлөгч нартай Улаанбаатар хотод уулзахад хэлж байсан нь сонирхолтой боловч байгаль орчны тэнцвэрийн хувьд гунигтай санагдаж байлаа.

Хятадын хувьд 2012 онд одоогийн эрх баригч нар бүх эрх мэдлээ дараагийн залгамжлагч нартаа шилжүүлэхээр яригдаж буй нь дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Ихэнх шинжээч нар хүн нь солигдсон ч чанар нь солигдохгүй гэж тооцоолж буй. George Friedman-ийн гаргасан “The Next 100 Years” номонд жишээ нь Хятад улсыг зүгээр л нэг “арал” гэж тодорхойлсон байх агаад 2020 онд энэ улсад эдийн засаг болон улс төрийн том задрал явагдаж эхэлнэ гэж бичсэн байх жишээтэй.

Хөгжиж буй орнуудын хувьд гол анхаарах зүйлс нь Голланд өвчин гэгдэх зүйл байх. Энэ нь юу вэ гэхээр ялангуяа уул уурхайн экспортоос хэт хамааралтай эдийн засаг бүхий улсуудын хувьд дотоодын мөнгөн тэмдэгтийн ханшийн чангаралт явагдаж, энэ нь тухайн улсын уул уурхайн бус бараа, үйлчилгээний экспортлогч нарт асар том эрсдлийг үүсгэж улмаар дэлхийн зах зээлээс арчигдах аюулыг авч ирдэг. Магадгүй хугацааны эхэн үед гэнэтийн ашгийн татвараар дамжин тухайн улс багагүй хөрөнгөтэй болох боловч дунд болон урт хугацаанд эдийн засгийн бааз сууриа өргөтгөх боломжгүй болох буюу бүх өндгөө нэг сагсанд хийж буйтай агаар нэгэн бөлгөө.

Товчхондоо бидний хувьд хямралыг удирдахаас илүү өсөлтийг хэрхэн зөв хянах нь хамгаас хэцүү гэрийн даалгавар мэт.