Reglobalization?!

Дахин даяарчлал?!

Дэлхийн эдийн засгийн форум, Олон улсын санхүүгийн корпораци, Маккинсей компани хамтран уул уурхай, металын зах зээлийн төлөв байдлын судалгаа, таамаглал, төсөөллийг 2030 он хүртэл харж хийжээ. Уг судалгаа, дүгнэлтийг гаргахдаа бизнес, төр, эрдэм шинжилгээ, судалгаа, их дээд сургууль, иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллагууд дахь дэлхийн топ гэгдэх 200 лидерүүдийг оролцуулсан бөгөөд 2009-2010 оны хооронд 1 жилийн хугацанд хийсэн байна. Ингэхдээ бүс нутаг тус болгонд уулзалт, ярилцлага, судалгаанууд хийсэн бөгөөд жишээ нь Лондон, Вашингтон, Рио Де Жанейро, Давос, Женев, Дубай, Кэйп таун, Тяньжин, Манила хотуудад семинаруудыг зохион байгуулжээ.

Их сонирхолтой баримт, төсөөллүүдийг дэлгэж тавьсан байна. Юуны түрүүнд байгаль орчин гэдэг бол хамгийн түрүүнд уул уурхайн бизнес баримтлах стандарт нь байх бөгөөд Green Trade Alliance нэгдэлд орсон улс ба оруугүй улс гэдэг 2 бүлэгт дэлхийн бүх улсууд 2030 гэхэд хуваагдах аж. Энэ бүлэгт голцуу аж үйлдвэржсэн, өндөр хөгжилтэй орнууд багтахаас гадна байгалийн баялагаар элбэг бөгөөд хөгжиж буй улсууд ч орох аж. Энэ нэгдэлд орсон улсууд хооронд худалдаа ба арилжааны хөнгөлөлттэй нөхцлүүд эдлэгдэх ба энэ нэгдлийн гадуур буй улсуудтай хийх худалдаанд янз бүрийн тодорхой хязгаарлалтуудыг тавьж эхлэнэ.

Дараагийн нэг гол концепц бол хуучин эрх мэдэл гэдэг зүйл мөнгө, хөрөнгө дагаж ирдэг байсан бол 2030 он гэхэд байгалийн баялаг дагаж мөнгө хөдөлдөг болох нь. Үүнийг дагаад улс орнуудын иргэний нийгмийн үүрэг оролцоо асар өндөр болох бөгөөд иргэний нийгэм том компаниудын стратеги бодлогод хүчтэй нөлөөлдөг болохоор аж. 2030 гэхэд өндөр хэрэглээ, худалдан авалт бүхий Европын холбоо, Хойд Америк, Хятад, Бразил, Энэтхэг зэрэг улсууд дэлхийн эдийн засгийн хүчийг атгасан хэвээр байх боловч байгалийн баялаг бүхий улсуудгүйгээр дангаараа эдгээр улсууд даяар шийдвэр гаргаж чадахгүй түвшинд очно гэжээ.

Хамгийн сонирхолтой үзэл санаа нь 2030 он гэхэд даяарчлалын эрин үе аль хэдийн дуусгавар болчихсон байна гэх. Одооноос эхлээд улс орнууд бие биеэсээ хэт хамааралгүй байхыг зорих бөгөөд өөрөөр хэлбэл “амь амиа” бодож эхлэнэ. 2030 он гэхэд дэлхийн улсууд дотоод нөөц, байгалийн баялаг дээрээ тулгуурлан картелиуд байгуулж эхлэх ба ингэхдээ бүс нутгаараа нэгдэх, эсвэл ашиг сонирхол, үзэл суртлаараа нийлэх процесууд явагдаж эхэлнэ. Үүний гол зорилго нь аж үйлдвэржсэн улсуудын эдийн засгийн хүчийг блоклох, нео колончлолын эсрэг үйл ажиллагаа ба импортын бүтээгдэхүүний хараат байдлаас гарахгүй юм аа гэхэд тэнцвэржүүлэх гол бодлого байх юм. Өөрөөр хэлбэл 2030 гэхэд байгалийн арвин баялаг бүхий хөгжиж буй улсуудын хувьд бизнес ба зах зээл дээр нь төрийн шууд оролцоо асар их нэмэгдэж, хил дамнасан бүтээгдэхүүн, хүний нөөц, мөнгөний урсгал одооныхоос эрс хязгаарлагдмал болно гэж судлаачид дүгнэж байна.

Байгаль орчны асуудал, байгалийн баялаг ашиглах, эс ашиглах асуудлаас болж улс орнууд хооронд нилээд зөрчил үүсэх ба дэлхийн худалдааны байгууллага (WTO) маань даацтай худалдааны байгууллага буюу Sustainable Trade Organization (STO)-р солигдоно. Мөн 2030 оны үед дэлхийн эдийн засгийн өсөлт жилд 2% орчим байх ба дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн хэмжүүр дээр ДНБ-ээс гадна хүрээлэн буй орчин, тулхтай хөгжил ба нийгмийн бусад үзүүлэлтүүд давхар тооцогдож явдаг болох нь ээ. Түүнчлэн улс орнууд мөнхийн хөрш гэж ярьдагчлан газарзүйн байршлаараа хоорондоо нэгдэж хамтардаг байсан бол тун удахгүй газарзүйн байрлалаас үл хамааран үзэл суртал, үнэт зүйлсээрээ нэгдэн хамтрах аж.

Судалгаанаас харахад байгалийн баялаг, эрдэс бүтээгдэхүүний өрсөлдөөн, эрэлт хэрэгцээний үндсэн шалтгаан нь хотжилт гэж хэлж болохоор байна. Жишээ нь 2000 онд дэлхийн нийт хүн амын 46,6% нь суурин газарт амьдардаг байсан бол 2010 онд 50,6% болж, 2050 онд 69,6% болохоор байна. Энэ нь тухайн улс орон, хотын хувьд дэд бүтцийн асар том дарамт үүсгэх нь мэдээж. Суурийн амьдралын гол өртөг бол дэд бүтэц ба үүнийг байгуулах үндсэн материал нь байгалийн баялаг болж таарах нь. Дэлхийн статистик мэдээллээс харахад дэлхийн хотуудын хүн ам 45 жилийн дотор 2 дахин нэмэгдэж байна. Жишээ нь, жил бүр 60-80 сая хүмүүс хот руу шилжиж байгаа нь жил бүр бүхэл бүтэн Герман эсвэл Францын хүн амтай тэнцэх хүмүүс хотын иргэд болж байгаа хэрэг юм. Дээр дурдсанчлан хотын хамгийн том өртөг бол дэд бүтэц ба үүнд шаардагдах үндсэн материалууд нь байгалийн баялаг.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн дэлхийн газрын зургийг гаргавал: Хойд Америк алмааз, Өмнөд Америк зэс, Евро бүс мөн алмааз, Африк цагаан алт, Ази нүүрс, Австрали номхон далайн орнууд төмрийн хүдрээр дэлхийн зах зээлийг барьж байна. Дэлхийн топ 10 орд бараг бүгд шахуу хөгжиж буй улсуудын газар нутаг дээр байна.

Гео эдийн засаг гэсэн ойлголт сүүлийн үед багагүй яригдаж байгаа. Үүнтэй холбоотой дараах хэдэн асуултанд судлаачид дараах хариулт, таамаглал, төсөөллийг өгсөн байх юм. Үүнд:

Ирээдүйд Ази тив гео эдийн засгийн үндсэн төв байх уу, эсвэл дэлхий даяар жигд байрших уу?

Эдийн засгийн хүч баруунаас зүүн тийш шилжиж байгаа нь үнэн. Ялангуяа Хятад руу. Гэхдээ 20 жилийн дараа яг ямар байх вэ гэдэг дээр Хятад улс гэж 100% итгэлтэй хэлэхэд хэцүү.

Хил дамнасан нөөц, капитал, мөнгөний урсгал ирээдүйд улам чөлөөтэй болох уу, эсвэл эсрэгээрээ одооныхоос хязгаарлагдмал болох уу?

Хил дамнасан урсгал гэдэгт ерөнхийдөө бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, хүний нөөц, эд хөрөнгө, технологи, оюуны бүтээлүүд орно. Сүүлийн 10-аад жилд хил дамнасан урсгал асар чөлөөтэй байсан бол ирэх жилүүдэд улс орнууд тус бүрдээ хамгаалалтын бодлогуудыг нилээд өндөр түвшинд ярьж эхлээд байна.

Чөлөөт зах зээл оршин тогтнох уу, эсвэл төвлөрсөн буюу төрийн шууд оролцоо давамгайлах уу?

2030 он хүртэлх таамаглалыг харахад засгийн газрууд шууд зах зээлд оролцон бүгдийг зохицуулах эсэх нь тун эргэлзээтэй. Глобал түвшинд ч гэсэн чөлөөт зах зээл баттай орших уу, эсвэл төрийн шууд удирдлага бүхий схем ноёлох уу гэдгийг шууд хэлэхэд их төвөгтэй.

Гео улс төрийн байдал ирээдүйд тогтвортой байж чадах эсэх?

Гео улс төрийн тогтвортой байдал нь зөвхөн дайн байлдаанаар хэмжигдэх ёсгүй. Үүнээс гадна улс төрийн шийдвэр гаргалт ба тоглоомын дүрэм зохиолт ба хэрэгжүүлэлтээс шууд хамаарна. Үүнд улс орнуудын гадаад бодлого, худалдааны дүрэм, үзэл суртал, философи хүртэл орно.

Иргэний нийгэм нь хүчтэй болохын хирээр тухайн улс бусад улсын өмнө өөртөө итгэлтэй бол мөнхийн хөршүүдээ давж харьцан, гуравдагч ба дөрөвдөгч хөршүүдтэй стратегийн харилцаанд орж эхэлдэг практик Өмнөд Америк ба АНУ, Монгол ба Хятад, ОХУ ба хуучин ЗХУ-ын харъяанд байсан станууд хооронд нийтлэг харагдаж байна.

2010-2030 оны хүртэлх дэлхийн байгалийн баялагийн удирлдага, аюулгүй байдлын талаар судлаачид дараах баримт, таамаглалуудыг дэвшүүлж байна. Хамгийн гол зүйл нь даяарчлал гэдэг зүйл төгсгөл болсон гэж маргаж байх юм. Бүр даяарчлал 1989 онд төрөөд 2011 онд таалал төгссөн гэж мэтгэлцэж байна. Чөлөөт худалдаа, зах зээлийн сонгодог онол нь уул уурхайгаас бусад салбар дээр хэрэгжээд, уул уурхайн хувьд төрийн шууд оролцоо ирээдүйд ноёлох болно гэх. Хөгжингүй орнуудын цэрэг ба эдийн засгийн хүчийг одоо үед хүмүүнлэг ба бүс нутгийн хөгжил гэж “утгачлан орчуулах” ёстой ч гэж маргаж байна.

Өөрөөр хэлбэл Бразил, Энэтхэг, Хятад улсууд дэлхийн эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүчид тооцогдох ба эдгээр улсуудыг тогтвортой бөгөөд байнгын өсөлттэй эдийн засгийг бий болгож барихийн тулд байгалийн баялагийг өөрийн эзэмшил, хяналтанд байлгах зайлшгүй шаардлага үүсэхээр ажээ.

Гео эдийн засаг ба гео улс төрийн хүрээнд дараах 4 стратеги, хувилбарыг судлаачид хэлж байна.

Картелийн стратеги. Энэ бол төр улсуудын хоорондын картель бөгөөд зорилго нь өөрсдийнх нь газар нутаг дээр дотоодын хэрэгцээнээс нь илүү их хэмжээтэй байгаа байгалийн баялагийн удирдлагад шууд оролцоход чиглэнэ. Илрэл нь өөрийн улсаас гаргах байгалийн баялаг дээрээ хатуу хяналт тавьж, өндөр экспортын татвар ногдуулж, эсвэл байгалийн баялагтай улсууд нийлэн нэгдэл байгуулж зарах буюу экспортын үнэ дээрээ шийдвэр гаргагч байхыг оролдоно.

Нөөцлөх стратеги. Энэ бол дотоодын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй буй улсуудын стратеги юм. Энэ тохиолдолд төр уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортыг хязгаарлаж хориглох, эсвэл асар өндөр татвар тогтоох, эхлээд дотоодын хэрэгцээгээ хангаад дараа нь үлдэгдэл гарвал экспортонд гаргах гэсэн ач холбогдлын эрэмбүүдийг тогтоодог.

Колонийн стратеги. Энэ улс хангалттай байгалийн баялаггүй төр улсуудын баримтлах стратеги юм. Гол илрэл нь тухайн улс өөрийн эдийн засаг, улс төр, зэвсэгт хүчинг ашиглан хилийн чанадаас байгалийн баялаг оруулж ирэх юм.

Орлуулах стратги. Аж үйлдвэр, шинжлэх ухааны нилээд ахисан түвшинд гарсан улсууд хэрэглэх бөгөөд бусад улсууд худалдааны асуудалтай буй улсуудын хувьд ч нийтлэг сонголт нь байдаг. Зарим улсуудын хувьд энэ стратеги нь цорын ганц сонголт байдаг бөгөөд учир нь эдгээр улсууд бусдаас байгалийн баялаг худалдан авах чадваргүй, боломжгүй улсууд байдаг. Харин зарим улсуудын хувьд бусдаас хамааралгүй байхын тулд, эсвэл үзэл суртал дээрээ дулдуйдан энэхүү оруулах стратегийг сонгодог.

Нилээд экстрем таамаглалуудыг дурдвал: Жишээ нь, ОХУ, Иран, Катар 3 нийлээд байгалийн хийн картель байгуулж, Европын холбоонд дарамт үзүүлэх ба бүр “Байгалийн хий экспортлогч улсуудын холбоо”-г ч байгуулах боломжтой. Мөн Хятадын шинэ удирдлага “Хятадын баялаг зөвхөн Хятад улсын бүтээн байгуулалт, хөгжлийн төлөө зориулагдана” гээд ажилаж эхэлбэл энэ дэлхий дээр юу болох бол?

Хамгийн ойрын хамгийн том эрсдэл нь хөгжиж буй орнуудын хувьд популист улстөрчид нь соёл ба үзэл суртлаар зэвсэглэсэн бизнесмэн болж хувирах юм. Эрэлт ба нийлүүлэлт дээр суурилан тогтдог үнийг төр буюу улстөрчид оролцон механикаар удирдаад эхлэхээр уул уурхайн үнийн хэлбэлзлэлийг таамаглах бараг боломжгүй болно. Жишээ нь, Бразил, Эквадор, Болив, Перу, Венесуэл, Куба улсууд нийлэн нэгдэл байгуулж, байгалийн бүх баялагаа нэг сан болгож, зөвхөн өөрсдийн эдийн засгаа хөгжүүлэхэд тэргүүн ээлжинд ашиглана, илүү гарч буйг нь асар өндөр татварын дор экспортолж АНУ, Хятад, Европын холбооны эсрэг босох боломж онолын хувьд бий.

Африк тивийг ядуурал, баялагийн хараалын сонгодог жишээгээр их олон судлаачид авч үздэг. Африк тивийг хуучин колончилж байсан улсууд болон байгалийн баялагийг нь ашиглах гэсэн хөгжиж буй улсуудын хооронд томоохон өрсөлдөөн аль хэдийн өрнөөд эхэлжээ. Ялангуяа Хятад улс бол Африк тивд үндсэндээ ёстой “цусыг нь хольж” өгч байна. Зарим судлаачид ба бизнесмэнүүд харин ч хэн ч тоохгүй орхигдоод байсан хар тивийг олон улс, хөрөнгө оруулагч нарын анхааралд оруулж байна гэж эерэгээр харж байхад зарим нь яг эсрэгээр дүгнэж буй. Эерэг талаас нь харвал гадаадын хөрөнгө оруулалт цутгаснаар тус тив түүхэндээ анх удаагаа эдийн засгийн өндөр өсөлт үзүүлэх боломжтой ба нийтийн тээвэр, дэд бүтэц, инженерийн байгууламж зэрэг салбар дээр огцом хөгжлийг бодитой нааж чадна. Мөн үүнийгээ дагаад экспортын бүтээгдэхүүний тоо ба хэмжээ нь эрс өсч, мөнгөний дотогшлох урсгал эрс нэмэгдэнэ. Гэвч нөгөө талдаа нийгэм ба байгаль орчны үзүүлэлтүүд хэвээр байхын сацуу зарим үзүүлэлт нь өмнөхөөсөө бүр муудна. Бага цалинтай, ур чадвар шаардахгүй ажлын байр бараг стандарт болох бөгөөд мэргэжил ба мэргэшлийн нарийн ур чадвар шаардагдах өндөр цалинтай ажлын байруудыг гадаад улсуудаас импортолсон мэргэжилтнүүдээр дүүргэсэн хэвээр байна. Африк тивийн ерөнхий боловсрол, хүний нөөцийн ур чадварын үзүүлэлт, стандартад олигтой ахиц бараг гарахгүй. Эрүүл мэндийн салбар хамгийн сул хөгжилтэй салбарын нэг хэвээр үлдсэн ба халдварт өвчингүүд болох хумхаа, ДОХ, нярайн эндэгдлийн хувь хэвээр байх төдийгүй аажим өсөх хандлагатай байна. Уул уурхайн олборлох салбарын хувьд дотоодын ажилчдын хувьд хөдөлмөр, аюулгүй байдлын стандарт нийтлэг хэмжээгээр муу хэвээр ба цэвэр усны дутагдал, хөрс ба агаарын бохирдол, хүний эрхийн зөрчил түгээмэл анзаарагдсаар л байх. Үүнийг нео колончлол гэх бөгөөд улс төрчид маань ноён нуруу, алсын хараатай байж, өөрөөсөө бусдыг хааяа ч гэсэн анзаарч харж хайхарч байхгүй бол тун удахгүй Африк тивийн дараа дурдагдах жишээ болоход ойрхон байж болох бодит эрсдэл нүдэн дээр харагдаж байна.

Ирээдүйд мөнгөтэй улсууд байгалийн баялагтай улсуудын газрыг худалдан авах, түрээслэх үйл ажиллагааг эхлүүлэх бөгөөд үүнийгээ элдэв янзын хөгжлийн хөтөлбөр, гадаад бодлого, буцалтгүй тусламж, өр хаах, зуучлал үзүүлэх зэргээр халхавчлан хийдэг практик элбэг бөлгөө. Мөн бүс нутгийн аюулгүй байдлыг хангах, тухайн улсыг эрсдэл, аюулд орсон нөхцөлд цэрэг зэвсгийн хүчээр хамгаална гэсэн гэрээ хийж, үнэхээр ч шаардлагатай гэвэл дайн хийдэг бөгөөд чухам энэ л шалтгаанаар дэлхий даяар зэр зэвсэг, цэрэг, армид зарцуулж буй хөрөнгө оруулалт, мөнгө жилээс жилд нэмэгдэж байна. Энэ тоо ялангуяа сүүлийн 20 жилд мэдэгдэхүйц өсөлттэй байгаа ажгуу.

Эдийн засгийн өсөлт царцсан үед хүмүүс хийх ажилгүй, орлогогүй, мөнгөгүй болно. Хийх ажилгүй хүмүүс үндсэндээ цаг нөгцөөхийн тулд асуудал, алдаа, болохгүй юм болгоныг хайж, гаргаж ирэх нь түгээмэл ажээ. Гэвч харамсалтай нь олж, бий болгосон асуудлаа хэзээ ч шийдэж чаддаггүй. Хил дамнасан худалдаа, арилжааг зогсоож царцааснаар эдийн засгийн өсөлтийг нам цохиж буй хэрэг юм. Хятад мэтийн хангалттай том дотоод зах зээлтэй улсуудын хувьд энэ нь мэдээж өөр хэрэг билээ.

Дээр дурдсанчлан даяарчлалын эрин үе дуусгавар болсон гэж буй судлаачид дахин даяарчлалын (reglobalization) эрин үе эхэлж байна гэж ярьж эхэлжээ. Барууны эдийн засгийн философи дээр 100% суурилсан капиталист схем хил хязгааргүй дэлхий даяар ноёлож, үр дүн дэлхийн хүн амын 1/3-с илүү хувь нь нэн ядуу амьдарч, баялаг, бүтээмжийн шударга бус хуваарилалт, жигд бус зарцуулалт хийгдэж, үүний хариуцлагыг эцсийн дүндээ хувийн хэвшил, төрийн аль нь хүлээхээргүй болжээ. Иймээс концепц, үзэл баримтлал, үнэт зүйлс, философио дахин сайн эргэж харж, эцсийн дүндээ дахин даяарчлал гэдэг нэр томъёон дор төрийн оролцоо, улс төрийн шийдвэр гаргалт бүхий хувилбарыг стратегичид судлаачид гаргаж ирсэн байна. Гэхдээ л дахин даяарчлал үнэхээр бодит амьдрал дээр шууд хэрэгжих үү гэвэл бас л том асуултын тэмдэг! Жишээ нь арктикийн бүс нутагт буй алмааз, байгалийн хий, газрын тос, загас, далайн замуудыг ашиглахын тулд ОХУ, АНУ, Канад, Грийнланд, Норвеги улсууд хүссэн хүсээгүй хамтран ажиллах л болно. Өөрөөр хэлбэл энэ хамтын ажиллагаа дахин даяарчлал бус даяарчлалын схем дор л амжилттай хэрэгжих боломжтой ажгуу.

Миний дээр бичиж байсан энэхүү бичвэрт Crony Capitalism гэдэг талаар цухас дурдсан байгаа. Үнэндээ дахин даяарчлалын буруу хэлбэр нь крони капитализм гэж харагдахаар ч юм шиг. Хутгыг яаж ашиглахаас хамааран нэг бол тогооч нэг бол алуурчин болохтой агаар нэгэн мэт. Саяханыг хүртэл Индонез улсын нийт компаниудын нийт хөрөнгийн 17%-ийг нэг гэр бүл дангаараа эзэмшиж байсан. Цаашилбал Индонез, Филиппин, Тайланд улсуудад арван гэр бүл л тухайн улсын компаниудад харъяалагдаж буй нийт хөрөнгийн талыг нь, Хонг Конг ба Солонгос улсуудад 1/3-ийг мөн л арван гэр бүл хянаж байсан жишээтэй. Гэвч улс орны ерөнхий эдийн засаг өсч дээшлэхийн хирээр ганц хүний эсвэл гэр бүлийн гарт байсан компаниудын хувь эзэмшил, хяналт аажим багасч буй статистик буй. Тухайн үед Сухартогийн гэр бүл Индонезид нийт 417 ХК болон ХХК-тай байсан бөгөөд эдгээрийг нь хүүхдүүд нь, хамаатнууд нь, түншүүд нь авч явдаг байсны дийлэнх нь засгийн газрын өндөр албан тушаалтнууд байсан билээ.

Филиппинийн ерөнхийлөгч Ф.Маркосын салсан эхнэр нь 1998 онд Financial Times-д ярилцлага өгөхдөө:

“We practically own everything in the Philippines from electricity, telecommunications, airlines, banking, beer and tobacco, newspaper publishing, television stations, shipping, oil and mining, hotels and beach resorts, down to coconut milling, small farms, real estate and insurance”

гэж хэлсэн байдаг юм билээ.

Төр ба бизнесийн энэхүү “янаг амрагийн холбоо” бүхий зах зээлийг судлаачид CRONY CAPITALISM гэж тодорхойлсон байх бөгөөд Монгол улс энэ замналаар замнаж буй эсвэл замнах эсэхийг УИХ-д байгаа гишүүд, дэвших гэж байгаа нөхдүүдээр баримжаалан тодорхойлж болох байх.

Эцэст нь судлаачид дүгнэхдээ уул уурхайн түүхий эд, бүтээгдэхүүний үнэ тогтвортой байх үндэсгүй гэх. Учир нь засгийн газрууд үнэ бүрдүүлэлтийн тогтолцоонд шууд оролцоод эхэлсэн төдийгүй ихэнх засгийн газрууд иргэний нийгэм ба ТББ-уудаа сайн сонсож, хамтарч ажиллахгүй байгаа. Гагцхүү иргэний дайн, бослого хөдөлгөөн гарах үед л зөвшилцөх төдий чихгүй царайлж буй. Үүнээс үүдээс зөвхөн бослого хөдөлгөөн л гаргах зорилго бүхий буруу гарын нөхдүүд нийлэн элдэв холбоо, байгууллага байгуулж нийгмийг уруу татаж эхэлсэн туршлага байдаг байна. Жишээ нь, төрийн эргэлт, хувийн өмчийг нийгэмчлэх, төр олон нийт ба олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, амласан амлалтаа биелүүлэхгүй зөрчих гэх мэт.

Хэдхэн хоногийн өмнө Оюу Толгойтой холбоотой гаргасан төрийн шийдвэр бидэнд болон гадны улсуудад ямар дохиог өгч байна вэ? Яагаад үүнийг хүмүүс сайтар мэтгэлцэж ярихгүй байна? Монгол улсын өмч болсон Оюу Толгойн хувьцаа илт унаж байхад санаа нь зовдоггүй юмаа гэхэд эх оронч царай гаргаад ядаж худалдан авалт хийж яагаад хөрөнгө оруулахгүй байгаа юм бол бид гээд энгийн юм шиг мөртлөө тэнэгдүү асуултуудад бид өөрсдөө хариулах л ёстой байх даа уг нь. Монгол улсыг олон улсын судлаачид дараагийн Африк тивийн жишээгээр нео колони улс болно гээд кэйс материалууд дээр дурдаад эхэлсэн байна билээ шүү та минь ээ. 

Matador de toros

Матадор

Дараа жилийн наадам даанч хол байна даа гээд жилдээ нэг удаа дэнж хотойтол нааддаг шиг Испани улсад мөн жилийн бүрийн 7 сард "San Fermin" хэмээх баяр наадам болдог ажээ. Жил бүр энэ наадамд оролцохоор дэлхийн өнцөг булан бүрээс хэдэн сая жуулчид, сонирхогчид очдог хэмжээнд ч хүрчээ. Энэ баярын гол баатар нь бух билээ. Дундад зууны үеэс эхлэлтэй гэж тооцогддог энэхүү наадмын түүх нь хөдөөний малчид хотод үе үе орж ирж малаа борлуулахаас үүдэлтэй агаад яваандаа бухын тулаан, хоол унд, умдаан бүхий найр наадам, сүүлдээ бүр шашинтай хүртэл холбогдсон бололтой. Орчин үед харин илүү уламжлал, ёс заншил болон аялал жуулчлал, хамгийн гол нь мөнгөний бодлогын цөм нь болсон аж. 

Хотын хуучин нарийн гудамжаар бух ба хүмүүс холилдон гүйлдэж, замдаа буханд мөргүүлж чирүүлэх нь чирүүлж, зугтах нь зугтаж, эсрэгээрээ бухаа сүүлдэн хөөх нь хөөсөөр бухын тулаан болох цэнгэлдэх хүрээлэнд бухнууд маань ордог. Гэхдээ бух уг цэнгэлдэхээс амьд буцаж бараг л гарч ирдэггүй. Учир нь цэнгэлдэх хүрээлэнд уг бухаар наадан хөнөөх зорилго бүхий матадор (бухын ангууч) хүлээж байдаг. Энэ нь яг үнэндээ одоо спорт, уламжлал гэхээсээ илүү урлаг, шоу цэнгээн болжээ. Энэхүү бух ба матадорын тулаанд яг тогтсон дүрэм байхгүй мэт боловч буханд мөргүүлж, чирүүлсэн нөхцөлд нэмэлт хүч талбайд гарч матадорыг аврах, эсвэл бухыг хүчлэн хөнөөх аж. Матадорууд яах гэж ингэж амь насаа эрсдэлд оруулан бухтай нааддаг вэ гэхээр түүхээсээ ядуу, алдах юмгүй залуу эрс (эмэгтэйчүүд ч байдаг байсан боловч “нийгэм” хүлээн авдаггүй аж) энэхүү наадамд оролцож амьд үлдэж чадвал нэр төр, өнгө мөнгө гээд юм юмтай л болдог байсан ажгуу. Дээр үед нэг сурвалжлагч “Та яагаад ингэж амиа золин бухын тулаанд орж матадор болсон вэ?” гэсэн асуултанд “Өлсөж үхсэнээс энэ нь хамаагүй дээр бөгөөд хурдан шүү дээ” гэж хариулсан гэдэг. Улай үзэх үзэгчид, хүмүүс, ард түмэн бол хэзээ мөнхийн бэлэн зах зээл үргэлжид байсаар л байсан байна. Матадор бол тайзан дээр баатар мэт боловч үндсэндээ золиос ажээ.

Монголын маань нийгэм бухын тулаан мэт болох нээ. Нүүдэлчин язгуурын ард түмэн суурин амьдралд шилжээд удалгүй ардчилал хэмээх өөрсдөө ч сайн ойлгохгүй үнэт зүйлстэй болсон. Үүнтэй агаар нэгэн зав зайгаараа эсвэл мөнгө хэрэг болохоороо хотод орж ирж хэдэн малаа зараад буцдаг байсан “малчид”, мал, махны “худалдаачид” маань “махны наймаагаа” найр наадам, “уламжлал”, ёс суртахуун болгож төлөвшүүлэх нь ээ.

“Ард түмэн” хэмээх нэр барьсан заримдаг хүмүүс бие биедээ нөлөөлөн гинжин урвалаар нөхцөж хэн нэгний мууг үзэхийг үргэлж хүснэ. Тэдэнд ямар нэгэн бух, ямар нэгэн матадор үргэлж хэрэгтэй ба үргэлж хаа нэгтээгээс өлөн нүдлэн хайж явна. Зарим хүмүүс бүр цэнгэлдэхэд орохоос нь өмнө гудамжинд давхилдах бухнуудын сүрэг дунд орж гүйн сүлбүүлэх нь сүлбүүлж, гишгүүлэх нь гишгүүлэх аж. Тэднийг хэн ч албаддаггүй ба гол нь ард түмний өмнө баатар болох нь чухал. Бух хаашаагаа явж байгаагаа мэддэггүй ч хэн нэгэнтэй тулалдах ёстой гэдгээ л гадарлана. Бухын эзэнд энэ л чухал, өөр юу ч биш. Бух эрчтэй, хүчтэй, эрэмгий, доломгой байх ёстой ч хүн биш мал амьтан л байх ёстой ажээ.

Улайнд дуртай, оюунаар тарчигхан ард түмэнд найр наадам хэрэгтэйгээс гадна хэн нэгэн унаж, нус, нулимс, зарим үед цустайгаа хутгалдсан энтертайнмент бүүр ч хэрэгтэй. Үүнийг нь мэдэрч зохион байгуулалт хийж байгаа хүмүүсийн тархийг биширч буй ч хандлагыг нь үзэн ядмаар. Энэхүү нийгмийн зохион байгуулалтын балиар дэд бүтцийг өөрчлөх, хүмүүсийг эерэг өөрчлөлтөнд уриалах, ёс суртахууны стандартыг дээшлүүлэх гол бодлогын ажлуудыг маш цөөн хүн сэдэж, зориглож хийхийг оролдох боловч элсэнд дусааж буй дусал ус мэт дороо ширгэх ажээ. Тэр халуун элс нь ард түмэн өөрсдөө.

Баатруудын араас тайзан дээр алиалагч нар гарч ирдэг гэж ярьдаг. Учраа мэдэхгүй алиалагч бол үхэл рүүгээ явах замдаа ард түмнийг хөгжөөн, цөсийг нь хөөргөж буй бух ажээ. Бух замдаа аль болох олон хүн гэмтээж, арчиж хаях тусам ард түмний цөс хөөрч, уухайлан дэмжинэ. Гэмтэж буй хүн нь таны, чиний тэжээгч, улсын татвар төлөгч байх эсэх нь тухайн бух давхиж байх зуур хэнд ч сонин биш. Гол сонирхолтой зүйл нь хэн нэгэн л гэмтэх, цус гарах. Нэг гаргасан цус харсан бух улам улайрах бөгөөд зарим тохиолдолд ард түмний хяналтаас гарах ч үе бишгүй байдаг ажгуу. Удирдаачид энэ үеийг тооцон бухын гүйх зам буюу цэнгэлдэх хүрээлэн орох замын уртыг нарийн тооцолдог. Бүгдийг хядахаас нь өмнө бус уг замаас гажихгүй явсаар байгаад үхлийн тавцан дээрээ очих ёстой. Тэнд бухыг матадор хүлээж байгаа. 

Матадор нь бухаа бодвол хаана, яах гэж байгаагаа анзаардаг хүн ажгуу. Гэхдээ яав ч тухайн нийгмийн элит төлөөлөл биш бөлгөө. Цус харж улангассан бухыг удирдаачид гаргаж давхиулан, хэд хэдэн нөхдүүдийг гэмтээх бөгөөд гэмтсэн нэгнээ харж хөөрцөглөн баярлах ард түмний баяр хөөрд өрнөлтийн үе байдаг бол бас оргил үе гэж байх. Тэрхүү оргил үеийн гол баатар нь бух биш энэ удаад матадор болдог ажээ. Матадорын зорилго анхнаасаа тодорхой тул бэлтгэл ч сайн байх агаад бухаар жаахан наадаж байгаад хөнөөж орхино. Харин хөнөөж чадахгүй бол матадорын нэр хүнд, карьер дуусна. Эдгээр нь дуусах ч яах вэ, хамгийн гол нь амь насаа ч алдах аюултай байдаг ажээ. Манай нийгэмд олон матадор байгаа мэт боловч ихэнх нь тайзан дээр гарахдаа нүүрэндээ баг зүүж гарах ажээ. Бид мадаторийг нийгмийнхээ баатар, түмнийг аврагч гэж боддог бол үнэндээ тэд бидний ой мод, экосистемийг шатааж буй түймрийн өөдөөс тавьсан цурам буюу жижигхэн түймэр л юм. Матадорын цаана түүнийг хайж олж, бэлтгэж, сургаж, ам өчгийг нь авч, жинхэнэ утгаар нь удирддаг хүн, бүлэг орших авай. Харамсалтай нь бухын тулаан ба гудманд гүйлдэх бухан дунд гүйх хүмүүс, байрныхаа тагтан дээрээс хардаг хүмүүс бух ба матадорыг л харж чаддаг болохоос хэзээ ч тэдний цаадах хүмүүсийг харж чаддаггүй. Тэдгээрийг харахын тулд ард түмэн нүд хангалттай бус бөгөөд мэдрэмж, логик, ухамсар шаардагддаг. 

Удирдаач нар матадорыг сонгож бэлтгэхийн сацуу дараа жил гудамж, дэмжээнд гаргах бухаа бас сонгож бэлддэг юм гэнэ гэж дуулдсан. Ялангуяа улс төрд санаандгүй тохиолдол, үйл явдал гэж хэзээ ч байдаггүй гэж ярьдаг юм билээ. Бух ба матадор хоёроос ахисан түвшинд байж гэмээнэ бид нийгмээ өөрчлөх боломжтой ажээ. Баяр наадам болгоноос хүмүүс тодорхой хэмжээний сэтгэлийн таашаал, тачаал авдаг боловч цаанаа баяр болгон бүгд өөрийн гэсэн үнэтэй, цэнэтэй, өртөгтэй гэдгийг их цөөхөн үзэгч, наадамчин түмэн ойлгож анзаардаг. Хамгийн харамсалтай нь давхиж буй буханд мөргүүлэн унаж буй этгээд таны талхыг хийдэг хүн, таны хувцсыг оёдог хүн байдгаас гадна нөгөө бухыг хөнөөж зорилготой ч өөрөө гэнэ алдаж амиа алдах өндөр эрсдэлтэй матадор нь таны хамаатан, ойрын тань төрөл чинь, ирээдүйн таны туслах, эсвэл таны өнөөдрийн хүчтэй өрсөлдөгчийн чинь хамгийн том дайсан нь байж таарах бий вий дээ...

Билгийн нүдээр бие биенээ харж чадахгүй бол хэн нэгэн биднийг бэлгийн нүдээр харж ашиглах тул мэлмий ба оюун юугаан тунгалаг болгож эхлэх цаг нь хэдийнээ болжээ залуусаа!

JCI

Идэр Залуу Иргэдийн Танхим

JCI гээд нэг байгууллага байна аа. Бүр JCI-чин гэдэг хэллэг хүртэл гараад удаж буй аж. Олон найзууд маань энэхүү байгууллагын гишүүн бөгөөд үе үе энэ байгууллагад гишүүнээр орооч гэж хэлдэг юм. Өнгөрсөн оны сүүлээр болсон JCI Монгол байгууллагын үндэсний чуулганд Улаанбаатар салбарын найзууд маань мандат өгч сонирхогч гишүүнээр анх орж үйл ажиллагааны цар хүрээтэй цухас танилцсан юм. Өнгөрсөн долоо хоногт болсон JCI Монгол байгууллагын үндэсний ерөнхийлөгчийн нэрэмжит академид мөн Их Хүрээ салбарын нэр дээр сонирхогч гишүүнээр оролцож үзлээ. Энэхүү байгууллагын талаар мэдлэг, мэдээлэл А ч байхгүй хүний хувьд мэдээлэл авах, зорилго, үнэ цэнийг нь мэдрэх зорилгоор эдгээр үйл ажиллагаануудад оролцсон бөгөөд энэ тухай мэдээллээ та бүхэнтэй мөн хуваалцах ёстой гэж сэтгэв. 

JCI гэдэг нь “Junior Chamber International” гэдэг үгийн товчлол бөгөөд Монголоор бол “Идэр Залуу Иргэдийн Танхим” гэж орчуулах аж. Учир нь 18-40 насны залуус нь энэхүү байгууллагын жинхэнэ гишүүн байх эрхтэй бөгөөд уг байгууллага нь дэлхийн залуучуудын хамгийн том байгууллагуудын нэгд зүй ёсоор тооцогдоно. Одоогийн байдлаар дэлхийн 120 улсад нийт 5,000 гаруй салбар байгууллага бүхий 200,000 гаруй гишүүдтэй аж. Над шиг сонирхогч статустай гишүүд нь бол хэдэн саяараа байдаг бололтой. Гол зорилго нь гишүүд өөрсөддөө болон нийгэмдээ эерэг өөрчлөлтийг бүтээх юм.

Уг байгууллагын эрхэм зорилго нь “To provide development opportunity that empowers young people to create positive change” буюу “Эерэг өөрчлөлт бүтээх хөгжлийн боломжийг залуучуудад олгох” бөгөөд алсын хараа нь “To be leading global network of young active citizens” буюу “Идэвхтэй, залуу иргэдийн дэлхийд тэргүүлэгч сүлжээ байх” бөлгөө. Миний хувьд хамгийн таалагдсан зүйл нь энэнхүү байгууллагын томъёолж, дагаж мөрдөн ажиллаж буй үнэт зүйлс байв. Дараах 6 зүйлсийг 70 жилийн өмнө томъёолж дагаж мөрдөж буй аж.  Үүнд:

• That faith in God gives meaning and purpose to human life буюу итгэл үнэмшил хүний амьдралыг утга учир, зорилготой болгоно гэдэгт итгэдэг
• That the brotherhood of man transcends the sovereignty of nations буюу ахан дүүсийн барилдлага улс үндэстний хилийг даван гарна гэдэгт итгэдэг
• That economic justice can best be won by free men through free enterprise буюу эрх чөлөөт хүмүүс эдийн засгийн шударга ёсыг тогтооно гэдэгт итгэдэг
• That government should be of laws rather than of men буюу хувь хүнээр бус хуулиар зохицуулдаг засаг төртэй байна гэдэгт итгэдэг
• That earth’s great treasure lies in human personality буюу энэ ертөнцийн эрхэм баялаг хүний мөн чанарт оршино гэдэгт итгэдэг
• And that service to humanity is the best work of life буюу хүн төрөлхтөний төлөө зүтгэх нь амьдралын хамгийн чухал үйлс мөн гэдэгт итгэдэг

Мөн “Be better” буюу ”Илүү сайн байх” гэсэн уриа үгтэй ажгуу. 

Энэхүү байгууллагын гарал үүсэл нь АНУ-ын Миссури мужийн Сэйнт Луйс хотоос эхлэлтэй аж. 1910 он буюу 103 жилийн өмнө Хенри гэгч залуу найзуудтайгаа нийлэн уламжлалт бүжгийн хэлбэрүүдийг хадгалж үлдэхийн тулд бүжгийн клуб байгуулсанаас үүдэлтэй. 1915 онд Сэйнт Луйс хотын хүндэт иргэн, хурандаа Морган гэгч уг бүжгийн клубын залууст хандан орон нутгийнхаа үйл ажилд илүү оролцохыг уриалсан гэдэг. Ингэснээр JCI-ийн анхны салбар байгууллага 1915 оны 10 сарын 13-нд АНУ-ын Сэйнт Луйс хотод байгуулагджээ. 1946 оны JCI-ийн анхны хуралдаан Панам улсад болж 16 улсын 44 төлөөлөгч оролцож байжээ. Энэхүү залуусын байгууллага нь Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын логог ашиглагад цорын ганц байгууллага гэдгээрээ ихэд бахархах агаад үйл ажиллагаа нь 1944 оноос эхлэн тив дэлхийг хамарч эхэлжээ. 

Африк ба Ойрхи Дорнод, Ази ба Номхон далайн улсууд, Америк, Европ гэсэн бүс нутгуудаар хуваагдаж жил болгон бүсийн хурал хийх бөгөөд мөн жилд нэг удаа дэлхийн чуулга уулзалтыг зохион байгуулах аж. Нийт 200,000 гишүүний талыг нь Ази тивийн улсууд бүрдүүлэх юм. Энэ жилийн Азийн бүсийн чуулган 6 сард БНСУ-д, дэлхийн чуулган нь 11 сард Бразил улсад болох нь ээ. JCI University, Trainer, Designer, Presenter, Achieve, Admin зэрэг сонирхолтой загвар, сургалтын модулиуд байдаг юм байна. Мөн JCI Senate Club гээд 40 наснаасаа “харамсалтайгаар” мултарсан хүмүүс орж болох, арвин туршлагаа залуустай хуваалцах схемтэй аж.

Монгол улс яаж яваад JCI-тай холбогдсон нь сонин. JCI Монгол нь 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараахан буюу 1991 онд үүсэн байгуулагдаж, 1995 онд Англид болсон дэлхийн 51 дэх чуулганаар тус байгууллагын жинхэнэ гишүүн болжээ. 22 жилийн түүхтэй гэсэн үг бөгөөд тухайн үедээ “Залуу Үе Танхим” гол үүрэг гүйцэтгэсэн бололтой. Өнгөрсөн хугацаанд бага бус ажил хийсэн байна. Өдгөө Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Капитал, Их хүрээ, УБ Централ, Лидер, Чэйрмэн, Эко гэсэн 9 салбар байгууллагын 500 гаруй гишүүдтэй болсон ажгуу. Түүнчлэн өнгөрсөн 22 жилийн хугацаанд дэлхийн нэр хүнд бүхий том шагналуудыг нь манайхан бишгүй л авч байжээ. Дэлхийн JCI-ийн “Шилдэг улстөрч” шагналыг 1992 онд С.Зориг агсан, 1993 онд “Шилдэг эдийн засагч” шагналыг одоогийн Монгол Банкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал, 2007 онд “Оны шилдэг үндэсний ерөнхийлөгч” шагналыг Шунхлай группын ерөнхийлөгч П.Батсайхан, бүсийн шилдэг шагналуудыг УИХ-ын гишүүн, сайд Л.Болд, М.Сономпил тус тус хүртэж байжээ.

Энэхүү байгууллагын бас нэг сонирхолтой зүйл нь байгууллагын дүрэм ба засаглал. Жил болгон явагдах ардчилсан сонгууль, нэг хүн нэг жил нэг л албан тушаал хаших дүрэм зэрэг нь хувь хүний манлайлал, удирдах чадвар, багаар ажиллаж мэдрэмжүүдийг нилээд шавхдаг бололтой. Ухаан нь энэ байгууллагад гишүүн болсноор таны хаана, хэзээ юу хийж байсан, одоо хийж байгаа тань огт хамаагүй бүх юм чинь гарааны зурхайнаас эхлэнэ гэсэн үг. Хир хурдан бусдаараа хүлээн зөвшөөрөгдөж дээшээ гарч ирэх нь хувь хүнээс шууд шалтгаалах аж. Ухаан нь өөрийгөө хурдан гүйдэг гэж үздэг хүн чухам энд орж л бусадтай уралдан түрүүлж өөрийгөө харуулах бөлгөө. Дээр дурдсан хоёр арга хэмжээнд оролцож байхад албан ажлаар уулздаг хүмүүс бүгд “багаа” хуулж хаях аж. Чухам өөрөөрөө байх цэнгэлийг энэ байгууллагад эдэлдэг бололтой мэдрэмж шууд төрж байлаа. Ингэхийн тулд хамгийн гол нь бусдаар хүлээн зөвшөөрөгдөхөөс гадна та эхлээд өөрөө өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөх ёстой ажээ. Энэ боломж, уур амьсгал, экосистемийг л JCI олгодог гэж ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл “Learn to lead by doing” гэсэн үг. Гэхдээ бас хэт назгайраад, дундаа ороод байхгүйн тулд байгууллагын дотоод дүрэм, протокол, албан тушаал, ранкаа маш сайн баримтлах аж. Энэхүү соёл нь манайхан шиг байнга лифть ашиглан богино хугацаанд дээшээ гарахаар тэмүүлдэг хүмүүст маш сайн сургалт бөгөөд ёс суртахуун болохоор. Хүн ер нь өөрийгөө бүх юмыг мэддэг болсон, шавхаад сураад дуусчихсан гэж бодож эхлэхээрээ буруу тийшээ хазайгаар яваад өгдөг юм гэсэн. Магадгүй тиймэрхүү боловч дотроо тодорхой зорилготой нөхдүүдэд "цочроо" өгч, зөв тал руу нь чиглүүлэх нилээд аятайхан хэлбэр нь энэ байгууллага байж болохоор. Улс төр энэ тэр гэсэн сэдвийг энэ хүрээн дотор ярих хориотой юм гэсэн.

Нийгэм рүү чиглэсэн нилээд олон төсөл, хөтөлбөрүүдийг өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд эдгээр залуучууд хийсэн боловч тэр бүрийгээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр сурталчилахыг нэг их урьтал болгодоггүй юм билээ.  

Товчхондоо энэхүү байгууллагад орсноор өөрийгөө хөгжүүлэх, бусдыг хөгжүүлэх, нийгэм рүү чиглэсэн бодит ажлуудыг хийх, бизнесийн боломжуудаа өргөтгөх, танил, найз нөхдийн тоогоо нэмэгдүүлэх, цагийг үр бүтээлтэй, хөгжилтэй өнгөрөөх боломжтойгоос гадна хувь хүний хариуцлагын нилээд том сургууль болж болохоор аж. Юуны төлөө тэмүүлж, юуны тулд цаг хугацааг зарцуулж байгаа вэ гэдгээ тодорхойлохын тулд хувь хүн бүр нилээд тодорхой зорилготой байхыг энэ байгууллага бас шаарддаг ажээ.