Former Nissan and Current Mongolia

Хуучин Ниссан ба Одоогийн Монгол

Стийв Жобсоос гадна миний хувьд дотроо хүндэлж явдаг хүмүүсийн нэг бол Carlos Ghosn билээ. Ливан гаралтай боловч Бразилд төрж, Францад боловсрол эзэмшсэн тэрээр дампуурлын ирмэгт байсан Ниссан корпорацийг хэрхэн босгосон нь үнэхээр менежемент болон бизнес харилцааны гайхамшиг гэж хэлж болох байх.

Нийт үйлдвэрлэдэг 43 машины загвараас ердөө 4 нь л ашиг хийдэг, нийт 22 тэрбум ам.долларын хуримтлагдсан өртэй уг компанийг 2 жилийн дотор хөл дээр нь босгож чадахгүй бол ажлаа өгнө гэж байсан хүн ердөө 18 сарын дотор бүх юмыг өөрчилж чадсан байдаг.

Амжилтын үндэс юу байсан бол гээд ном сонин судлаад үзэхээр нөхөр асуудлаа анхаасаа маш зөв олж харж тодорхойлж, тэдгээрт тохирсон зөв шийдлүүдийг асар богино хугацаанд маш зоригтойгоор хийсэн бололтой байдаг юм. Дараах хэдэн зүйлсийг проблем буюу асуудал гэж Ниссан дээр олж харсан байдаг.

• Ашигаа юун дээр хийх ёстой вэ гэдэг компанийн бодлого байхгүй
• Өрсөлдөгч нар дээрээ хамаг анхаарал, хүчээ хаяад харилцагч нараа үндсэндээ бараг мартсан байсан
• Шийдвэр гаргалт асар удаан, гадаад орчны мэдрэмж муутай
• Гүйцэтгэх удирдлагын хүрээнд зөвшилцөж баталгаажсан алсын хараа, хэтийн зорилго, дунд хугацааны төлөвлөгөө байхгүй
• Дэлхийн хэмжээний том компани байж корпорацийн хэвтээ чиглэлийн харилцаа сул, хил дамнасан бизнес буюу ялгаатай зах зээл, соёлуудад үйлчилдэг компанийн нийтлэг стандарт, ялгаатай бодлого байхгүй

Дээрх асуудлууд дээр үндэслэн ердөө 3 шийдвэрийг л Ниссан дээр мань эр гаргасан байх юм билээ.

1. Ил тод байдал, сайн засаглал. Учир нь удирдагч хүн өөрөө юу бодож байгаа, юу хэлж байгаа, юу хийж байгаагаа удирдаж буй хүмүүстээ мэдрүүлж, ойлгуулснаар байгууллагын хамтын ажиллагаа үр дүнтэй болдог. Японы босоо засаглал бүхий нас, хүйс, албан тушаал дээр суурилсан компанийн соёлд энэхүү хандлага нь бараг л цоо шинэ зүйл байжээ.
2. Нийт ажлын 95% нь гүйцэтгэл байх ёстой. Стратеги нь 5% байхад хангалттай. Байгууллагын ашиг орлогын цөм нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар, өртөг, харилцагч нарын сэтгэл ханамжаар хэмжигдэх ёстой.
3. Компани доторх мэдээллийн урсгал ба эрэмбэ, ач холбогдол. Ухаан нь босоо чиглэлд шийдвэр гаргахаасаа өмнө хөндлөн чиглэлдээ компани дотроо хангалттай мэдээлэл урсгаж, процесст оролцож буй бүх хүмүүсийг саналыг авч байх ёстой байх нь.

Дээрх шийдвэрүүдээ хэрэгжүүлэхийн тулд мань эрийн Ниссан корпорацийн хүн нэг бүртэй биечлэн уулзаж өөрийгөө танилцуулсан байдаг. Үүгээрээ тус компани доторх “гиннесийн ном”-нд бичигдсэн билээ. Чингис хааны аравтын системийг бас хэрэглэсэн байдаг нь ямар ч хүн өөрөө хамгийн ихдээ 10 хүнийг хамгийн үр ашигтай удирдаж, хамтарч ажилладаг гэдгийг баталгаа болов уу. Түүнчлэн газар хэлтсийн албадын дарга нарыг томилохдоо тухайн хүмүүсээс дутахгүй хамт олондоо нэр хүнтэй, хүмүүсийг дагуулдаг хүнийг хажууд нь тавьж (гэхдээ шууд шийдвэр гаргах эрхгүй албан тушаалтан) нөгөө даргаар тавьсан хүн алба, хэлтсийн шийдвэрийг дангаараа гаргах эрсдлийг нь багасгаж байсан юм билээ.

Нөхрийн хийсэн бас нэг том ажил нь хэт их оутсорсинг дээр суурилсан үйлчилгээ, зөвлөгөөг эрс хумиж, оронд нь өөрсдийн ажилчдыг санаа бодол, зөвлөгөөг үнэлэн авч эхэлсэн байдаг. Монголоор бол “Жор мэдэхгүй эмчээс зовлон үзсэн чавганц дээр” юм уу даа.

Дээрх 3 том бодлогын шийдвэр гаргасны гол зорилго нь:

• Шинэ машин бүтээх, түүнд тохирсон шинэ зах зээлийг олох
• Ниссаны брэнд нэрийг сайжруулах
• Судалгаа ба бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтэнд дахин хөрөнгө оруулалт хийх
• Зардлыг багасгах байсан байна.

Зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд Ниссаны 5 үйлдвэрийг хааж, 21,000 ажилчин буюу Ниссаны нийт ажиллах хүчний 14%-ийг халах зоригтой бөгөөд асар эрсдэлтэй шийдвэрийг Японы бизнесийн орчинд гаргаж байжээ. Түүнчлэн анх тохирсон гүйцэтгэлээ биелүүлээгүй менежер, захирлуудыг тайлбар сонсохгүй шууд халж, үүгээрээ ч Монголоор бол Япондоо “өмхий хужаагаараа” зөндөө дуудуулж байж. 

Миний хувьд хамгийн таалагдсан зүйл нь зөвлөх, зохицуулагч гэсэн ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй албан тушаалуудыг бүгдийг нь болиулж хариуцаж байсан хүмүүсийг нь яг тухайлсан үйл ажиллагаа хариуцсан менежерүүд болгож, бүрэн хариуцлага хүлээлгэсэн яс тас гэрээ байгуулсан.

Жирийн нэг бизнесийн компани болох Ниссан корпорацийн энэхүү түүхийг жаахан томруулаад харвал миний хувьд Монголын өнөөгийн эдийн засаг, улс төрийн нөхцөл байдалтай төстэй харагдаад байх юм. Улс орны хувьд асуудал юу байна гэхээр Карлосын тодорхойлдогтой адилаар бол:

• Улс орны хөгжил юун дээр төвлөрөх ёстой, нэмүү өртөг хаанаас гаргах вэ гэдэг төрийн бодлого нь хүчтэй биш
• Том тоо яриад, дэлхийн эдийн засаг, өрсөлдөх чадвараа хэт хэлэлцээд ард түмнийхээ бодит хэрэгцээ, шаардлагыг бүрэн мэдрэхгүй болтлоо багагүй хөндийрсөн
• Стратегийн шинжтэй шийдвэр гаргалт удаан, гадаад орчны мэдрэмж муутай. Мэдрэмж сайн байгаад ч нөлөөлөх нөлөөлөл нь бага
• Төрийн түвшинд, эрх барьж буй намуудын хүрээнд зөвшилцөж баталгаажсан улс орны алсын хараа, хэтийн зорилго, дунд хугацааны төлөвлөгөө байхгүй. Бараг ихэнх зүйлсийн шийдвэр 4 жилийн интерваль дээр суурилагдан гарч буй нь улс орны урт хугацааны алдагдсан боломжийн өртөг гэж хэлж болохоор
• Баялагийн тэгш бус хуваарилалт болон нийгмийн халамжийн хавтгайруулсан бодлого, сонгуулийн популизм дээр суурилсан хоорондын харилцаа

Дээрх асуудлууд дээр үндэслэн ердөө 3 шийдвэрийг л Ниссан дээр гаргасан шиг бидэнд магадгүй 3 чухал зүйл нь:

1. Ил тод байдал, сайн засаглал. Гэхдээ хичнээн сайн төрийн бүтэц, засаглалын схем байгаад зөв бөгөөд чадалтай хүмүүстэй уг бүтцэд оруулж сонгож чадахгүй бол ямар ч хэрэг байхгүй билээ. “Алтан ургын хүрээнд” биш мэргэжилтэн, “хөндлөнгийн менежер”-үүдийн хүрээнд макро шийдвэр гардаг бүтэц, соёл гэж хэлэх юм уу даа.
2. 95% тултал нь хийдэг, 5% л ярьдаг хүмүүс байх ёстой мэт. Тэгэхээр удирдуулахаар сонгох хүмүүсийн сонголт, чанар, харилцаа бидэнд хамгийн чухал нь болов уу. Магадгүй нийгэм, эдийн засгийн бүхий үзүүлэлтүүд өндөр хөгжилтэй орнуудын түвшинд очсон үед хийхээсээ илүү ярьдаг хүмүүс нь чухал болох байх. Яг одоогийн Монголын нөхцөлд ярьдаг нь олдоод, хийдэг нь цөөдөөд байгаа бус уу? Ярьснаа бүтээдэг хүмүүс хэрэгтэй болохоос нэг ярьсан юмаа хувцасаа солиод дахиад ярьдаг хүмүүс манай нийгмийн асуудал байна. Зарим хүмүүс дарга бол хийдэг биш ярьдаг хүн гэж боддог юм билээ. Өнөөгийн Монголд үгүй л болов уу гэж сэтгэнэм.
3. Төрийн түвшинд эрх баригч болон парламентад суудалтай намуудын зорилго, чиглэл, ач холбогдол нийтэд маш ойлгомжтой байх байдал дутмаг мэт. АН гэхээр Алтанхуяг, МАН гэхээр Батболд, МАХН гэхээр Энхбаяр гэж ойлгож болохгүй ч ихэнх хүмүүс маань автоматаар ингэж ойлгоод байгаа. Тухайн нам гэдэг институцийн үнэ цэнэ, эрхэм зорилго, философийг мэдэж байж дэмжих эсэх, гишүүн болох эсэхээ шийдэхээс хэн нэгэн эрх баригчийн цүнхийг барьж гүйснээр, бүх юмных нь бамбай болж жүжиглэх замаар нам ба улс төр хоорондоо холбогдох ёсгүй мэт. Улс төрийн мэдлэг, мэдээлэл, боловсрол, ёсзүй зэргийн түвшин нь зарим эх оронч төрийн түшээд ба захын хорооллын залхуу архичин хоёрт агаар нэгэн байнам.

Still worth to watch!

McKinsey Global Institute

McKinsey & Company хэмээх зөвлөх компани байдаг. Монголд төрийн болон хувийн хэвшилд зөвлөх үйл ажиллагаагаа үзүүлээд нилээдгүй жилийг ардаа үдэж буй. Энэхүү компанийн дэргэд байдаг McKinsey Global Institute нь бие даасан судалгааны институт бөгөөд ажиллаж буй судлаач, шинжээч нар нь аль нэг нам, улс төр, бизнесээс ангид үйл ажиллагаагаа явуулдаг тул эдний гаргаж буй тайлангууд нь эх сурвалжийн хувьд хамгийн бодит байх өндөр магадлалтай билээ. 

Нилээд хэдэн тайланг нь уншиж үзэхэд Монголчууд бидний хувьд төр, хувийн хэвшил, судалгаа, академик чиглэлийн бүх түвшний хүмүүсийн хувьд заавал уншиж мэдэх баримт, судалгаа, дүгнэлтүүд байх юм билээ. Ихэнх тайлангууд нь олон нийтэд зориулсан тул шууд татаж аваад үзэхээс гадна iPad зэрэгт зориулсан хувилбарууд байна. Холбоос нь:

http://www.mckinsey.com/mgi/ 

Ашиглаж л чадах юм бол бараг л бүхий бизнесийн чиглэлийн мэргэжлийн судалгаанууд байгаа тул хөрөнгө оруулах болон шийдвэр гаргах түвшинд ажилладаг хүмүүст нэмэртэй юм болов уу гэж сэтгэв.

Managing the Boom

Өсөлтийг Удирдахуй

Кредит Сусси банкны дэргэд Кредит Сусси салон гэж байх агаад жил бүр дэлхийн шилдэг бизнесмен, шинжээч, эдийн засагч, сурвалжлагч, гүйцэтгэх захирлуудаас тухайн жилийн эдийн засаг, бизнесийн өнгө ямар байв, ирэх жилийн зорилгоо хэрхэн тодорхойлж буйг нь асуун тайлан маягаар хэвлэн хязгаарлагдмал хүрээнд тараадаг юм байна.

Эдгээр нөхдүүд хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн талаар нилээд сонирхолтой зүйлс бичсэнийг энэхүү бичлэгээр хүргэе. Хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийг нийлбэр дүнгээр нь хөгжилтэй орнуудын эдийн засагтай шууд харьцуулах боломжгүй хэдий ч тусад нь салгаж ойлгоход бас төвөгтэй юм. Гэсэн хэдий ч хөгжиж буй орнууд нь дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн гол хөдөлгүүрт албан ёсоор тооцогдож буй. Энэхүү тогтмол бөгөөд хурдацтай эдийн засгийн өсөлтийг дагаад тэр хэмжээний эрсдлүүд үүсч буйг мэргэжлийн хүмүүс нь анхааруулсан байх юм. Энэхүү хөгжиж буй орнууд гэдэгт Монгол улс зүй ёсоор багтах билээ.

Мөнгөний тэлэх бодлогын хүрээнд хөгжиж буй орнуудын засгийн газрын болон корпорацийн бондын хүү буюу өгөөж өсч буй хандлага бий агаад энэ нь тухайн улсууд руу урсан орох шууд хөрөнгө оруулалт, бэлэн мөнгөний гол соронз болдог аж. Түүнчлэн хөгжиж буй орнуудын үл хөдлөх болон бусад хөрөнгүүд дэлхийн дундаж үнэтэй харьцуулбал доогуур үнэлгээтэй байдаг нь хөрөнгө оруулагч нарт таатай боломжийг үүсгэдэг. Улмаар орж ирж буй хөрөнгө оруулалтын хэмжээний хирээр тухайн улсын төрөл бүрийн хөрөнгүүдийн үнэ цэнэ, үнэлгээ өсдөг байна. Хөрөнгийн үнэлгээ өсч буй нь сайн хэрэг мэт боловч гадаадын хөрөнгө оруулалт дээр дулдуйдсан үнийн өсөлт нь эргээд нэг зүйлээс хамаарсан эрсдлийг бий болгож байгаа хэрэг юм. Жишээ нь Ази, Орос, Өмнөд Америк болон Мексик улсуудын гунигтай түүхүүд байдаг аж. Цөөн хэдэн томоохон хөрөнгө оруулагч нар нь тухайн бизнес болон тухайн улсаас гарч хөрөнгөө татах үед асар богино хугацаанд үнийн хэлбэлзэл үүсч буюу хөөс нь хагарч улс орны эдийн засагт хүндээр тусч байсан байна.

Түүнчлэн их хэмжээний хөрөнгө оруулалтын орох урсгалаас шалтгаалж валютын ханшийн хэлбэлзэл явагддаг буюу үндэсний валют нь чангарах үзэгдэл түгээмэл аж. Учир нь барааны үнэ бага зэрэг өсөхөд л ханшийн зөрүүнээс болж тухайн улс экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн дэлхийд өрсөлдөх чадвар сулрах аж. Жишээ нь 1 ам.доллар 1000 төгрөгтэй тэнцэж байхад 100 ам.доллараар экспортолж нэгж бараанаас 100,000 төгрөгийн орлого олдог байсан бизнес нь 1 ам.доллар 500 төгрөг болоход 100 ам.доллараар зарлаа ч 50,000 төгрөгийн орлого олох юм. Гэтэл уг барааг үйлдвэрлэхэд зарцуулж буй бүх зардал дотоодын мөнгөн тэмдэгтээр ижил дүнгээр гарч байх жишээтэй. Том хэмжээний бизнес дээр энэ нь ямар том сөрөг үр дагаварыг дотоодын компаниудад үзүүлэх нь ойлгомжтой. Хэдий өндөр хөгжилтэй ч экспорт дээр дулдуйдсан эдийн засгийн бүтэцтэй Япон улсын сүүлийн үеийн байдал нь үүний сонгодог жишээ болно. Хятад улс хэрхэн үндэсний валютын ханшаа өөрсөддөө ашигтайгаар барьж олон улсуудын зүгээс шүүмжлэл хүртэж буйг бид олонтоо сонсож буй.

Эдийн засгийн өндөр өсөлт, хүчин чадлаасаа давсан үйлдвэрлэл, цалин ба үл хөдлөх хөрөнгийн инфляци зэрэг нь ерөнхийдөө мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлэхийг шаарддаг. Гэвч ихэнх хөгжиж буй орнуудын эрх баригч нар энэхүү бодлогыг явуулахыг нэг их хүсдэггүй байна. Энэ нь магадгүй улс төрч нарын нэг, хоёр жил эсвэл сонгуулийн циклээ харж боловсруулдаг мөрийн хөтөлбөр, хэт богино хугацааны зорилттой холбоотой болов уу. Энэ үед хэвлэл мэдээллийн байгууллага их үүрэгтэй оролцдог ба чухам тэдний нөлөөгөөр эрх баригч нар хөдөлдөг байна. Энэ нөхцөлд авдаг гол арга хэмжээнүүд нь валютын ханш дээр интервенц хийх, бодлогын хүү, бонд, хадгаламжий хүүг бууруулах, хөрөнгө оруулалтын хяналт болон шалгуурыг өндөрсгөх гэх мэт. Hot Money гэж сүүлийн үед манайхан ярьж буйтай агаар нэгэн бөлгөө. Бразил улс жишээ нь энэхүү асуудлаа шийдэхийн тулд гадаадын компаниудын бонд болон хувьцаанд оруулсан хөрөнгө оруулалтаас олж буй өгөөжөөс татвар авч эхэлсэн байна. Гэсэн хэдий ч улс орны тогтвортой өсөлтийг хангахад энэхүү арга нь дангаараа хүчрэхгүй нь батлагдаад байна.

Хөгжиж буй орнуудын дотоод хэрэглээ буюу эрэлт мөн маш чухалд тооцогдоно. 2010 онд жишээ нь хөгжиж буй орнуудын нийт хэрэглээ АНУ-ын дотоод хэрэглээнээс даваад байна. Тухайн улсын дотоод хэрэглээг тогтвортой байлгах гол хүчин зүйл нь дэд бүтэц гэж бүх шинжээч нар нэгэн зэрэг хэлж байна. Дэд бүтэцгүйгээр ирээдүйн өсөлт ба хувийн хөрөнгө оруулалт, хэрэглээг ярих нь утгагүй хэрэг байх нь.

Хэдийгээр хөгжиж буй улсуудын эдийн засгийн хүч өдрөөс өдөрт хүчирхэгжиж байгаа ч хөгжилтэй орнуудын эдийн засгаас шууд салгах ойлгох аргагүй билээ. Зарим шинжээч нар яваандаа хөгжиж буй орнууд заавал хөгжилтэй орнуудаас хамаарахгүйгээр хоорондоо харилцах замаар эдийн засгаа авч явах боломжтой гэсэн маргааныг хүчтэй өрнүүлдэг нь улам бүр даяарчлагдаж буй өнөө үед энэхүү үндэслэлийг батлахад хэцүү билээ. Гэсэн хэдий ч ерөнхийдөө хөгжиж буй улсуудын эдийн засгийн өндөр өсөлт ба хүчтэй интеграцийн нөлөөгөөр нийт хөгжиж буй улсуудын эдийн засгуудын өндөр хөгжилтэй орнуудаас хэт хамаарсан хамаарал өдөр ирэх тусах багасч байгаа нь илэрхий байна. Хятад улс дангаараа л хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн гол нөөц буюу хөдөлгөх хүч болоод байна. Хөгжиж буй орнуудын хоорондоо хийсэн худалдаа 1996 оноос 2010 онд 2 дахин өсч дэлхийн нийт худалдааны 15%-д аль хэдийн хүрээд байна. 2020 онд энэ хувь хэдэд хүрэхийг таашгүй.

Дээрх зүйлсийг базаад дүгнэхэд хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн өсөлт хөгжил, хурд нь хөгжилтэй орнуудыг аль хэдийн ардаа орхиод буй бөгөөд тэр дундаа Ази тив, ялангуяа жингээрээ Хятад ба Энэтхэг улсуудын эдийн засгийн өсөлт дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийн хувь дэлхийд толгой цохихоор байгаа ч абсолют дүнгээрээ далайн дусал мэт билээ. Дэлхийн дундаж компанийн жилийн борлуулалтын орлогоос хэд дахин бага ДНБ-тэй байгаа нь биднийг масс болон бүтээмжээ өсгөхийг шаардаж буй хэрэг болов уу. 

Евро бүс ба АНУ-ын хямралаас шалтгаалан хөгжиж буй орнуудын эдийн засгийн өсөлт түрхэн хугацаанд буурсан ч буцаад өсөлтийн хурдаа эрчтэй авч буй нь 2010 ба 2011 оны мэдээллээс харагдаж байна. Жишээ нь тухайн улсуудын мөнгөний тэлэх бодлого, бэлэн мөнгөөр цатгалан компаниудынх нь санхүүгийн тайлан, хэрэглэгчийн хүлээлтийн индексийн өсөлт болон амьдралын стандартын дээшлэлт гэх мэт. Эдийн засгийн хөгжлийн гол тулгуур нь гадаад өрийн бага хэмжээ, хувь хүн болон үндэсний корпорациудын бүтээмж, дотоод хэрэглээний өсөлт, цаашилбал хүн амын “зөв” бүтэц, уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд нэмүү өртөг зэрэг нь орно.

Их эд баялаг эргээд их эрсдлийг дагуулна гэж ярьдаг билээ. Евро бүс болон АНУ, Ойрхи Дорнодын хямрал угжирвал мэдээж эдгээр улсууд хөгжиж буй орнуудад оруулсан хөрөнгөө татах нь мэдээж боловч хөгжиж буй орнууд хоорондын эдийн засгийн интеграцлал нь энэхүү эрсдлийг тэнцвэржүүлж байна.

Дараагийн том эрсдэл нь хөгжиж буй орнуудын хувьд түгээмэл зүйл болоод байгаа инфляцийн асуудал юм. Инфляцид нөлөөлж буй гол хүчин зүйлс нь өргөн хэрэглээний бараа тэр дундаа хоол хүнсний үнийн өөрчлөлт байна. Мэргэшсэн боловсон хүчний хомсдлоос шалтгаалан цалингийн өөрчлөлт нь инфляцид нөлөөлж буй дараагийн том хүчин зүйл болж байна. Яг үнэндээ бол нарийн мэргэжлийн Хятад санхүүгийн шинжээчийн өртөг Европын улс болох Германы ижил түвшний мэргэжилтэнээс өндөр болоод байгаа тухай E&Y аудитийн компанийн нөхөдтэй уулзаж ярьж байхад баталж байна билээ.

Хадгаламжийн хүүгийн өсөлтөөс болж банкуудын зээлийн хүү буурах боломжгүй байсан бол тухайн улсын мөнгөний хатуу бодлогоос болж аль ч төрлийн хүү буурах хандлагатай болдог нь хөгжиж буй улсуудын нийтлэг төрх аж. Үүнийг дагаад хувь хүмүүс болон байгууллагуудын хувьд зээл авах боломж нэмэгдэж банкуудын хувьд зээлийн өсөлт эрс нэмэгдэнэ. Үүнийг дагаад үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ өсдөг нь жам аж. Энэ нь мөн л инфляцид нөлөөлдөг чухал үзүүлэлтэд тооцогдоно.

Бага зэргийн инфляцийн өөрчлөлт нь хөгжиж буй орнуудад хөрөнгөө оруулж буй нөхдүүдийн хувьд нэг их чухалд тооцогдохгүй ч хэрвээ бодлого тодорхойлогч нар нь мөнгөний хатуу бодлого явуулж эхлэвэл дунд болон урт хугацаанд зах зээл хүссэн хүсээгүй хөрөнгө оруулагч нарт ашигтай нөхцөл үүсгэхгүй бөгөөд алсдаа тухайн улсын банкны системийг ганхуулах ч эрсдэл байдаг аж.

Хөгжиж буй орнуудын хувьд магадгүй хамгийн фундаментал эрсдэл нь дотоодын улс төр болон геополитиктэй холбогдох болов уу. Солонгосын хойг болон ойрхи дорнодын асуудлууд хурцадвал хүссэн хүсээгүй хөгжиж буй орнуудын эдийн засагт шууд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Эдгээр бүс нутгуудад нөхцөл байдал хүндэрвэл дэлхийн худалдаанд сөргөөр нөлөөлөх бөгөөд жишээ нь дэлхийн газрын тосны ложистик тээврийн 20 гаруй хувь нь Ираны нутгаар дамждаг байх жишээтэй. Тээвэр ложистик гэснээс дэлхийн дулааралтай холбоотойгоор ирэх жилүүдэд Оросын зүүн захаас Арктикаар дамжин Европ руу усан онгоц явах шинэ гарц нээгдэх төлөвтэй байгаа талаар DHL-ийн төлөөлөгч нартай Улаанбаатар хотод уулзахад хэлж байсан нь сонирхолтой боловч байгаль орчны тэнцвэрийн хувьд гунигтай санагдаж байлаа.

Хятадын хувьд 2012 онд одоогийн эрх баригч нар бүх эрх мэдлээ дараагийн залгамжлагч нартаа шилжүүлэхээр яригдаж буй нь дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Ихэнх шинжээч нар хүн нь солигдсон ч чанар нь солигдохгүй гэж тооцоолж буй. George Friedman-ийн гаргасан “The Next 100 Years” номонд жишээ нь Хятад улсыг зүгээр л нэг “арал” гэж тодорхойлсон байх агаад 2020 онд энэ улсад эдийн засаг болон улс төрийн том задрал явагдаж эхэлнэ гэж бичсэн байх жишээтэй.

Хөгжиж буй орнуудын хувьд гол анхаарах зүйлс нь Голланд өвчин гэгдэх зүйл байх. Энэ нь юу вэ гэхээр ялангуяа уул уурхайн экспортоос хэт хамааралтай эдийн засаг бүхий улсуудын хувьд дотоодын мөнгөн тэмдэгтийн ханшийн чангаралт явагдаж, энэ нь тухайн улсын уул уурхайн бус бараа, үйлчилгээний экспортлогч нарт асар том эрсдлийг үүсгэж улмаар дэлхийн зах зээлээс арчигдах аюулыг авч ирдэг. Магадгүй хугацааны эхэн үед гэнэтийн ашгийн татвараар дамжин тухайн улс багагүй хөрөнгөтэй болох боловч дунд болон урт хугацаанд эдийн засгийн бааз сууриа өргөтгөх боломжгүй болох буюу бүх өндгөө нэг сагсанд хийж буйтай агаар нэгэн бөлгөө.

Товчхондоо бидний хувьд хямралыг удирдахаас илүү өсөлтийг хэрхэн зөв хянах нь хамгаас хэцүү гэрийн даалгавар мэт.

The Terrible Truth

Нүцгэн үнэн

“The Economist” сэтгүүлийн сүүлийн дугаар дээр маш сонирхолтой хоёр ч нийтлэл гарсан байх юм. Уншиж ойлгосноо өөрийн бодолтойгоо базаад сийрүүлбэл:

Анзаараад байхад хүмүүс үнэн ба худлын улаан шугамыг зурах гэж асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг өөрсдөө ч мэдэлгүй хийсэн байх юм. Худал хэлснээ нуух, үнэн гэдгээ батлах гэсээр цаг хугацаа төдийгүй хөрөнгө мөнгийг баруун солгойгүй цацах аж.

Хэсэг эрдэмтэд саяхан тархины мэдрэлийн эсүүдээр дамжин явагдаж буй мэдээллийг кодлон тайлж унших туршилтуудыг амжилттай хийсэн байна. Ингэснээр тухайн хүнтэй ярихгүйгээр бодлыг нь шууд унших боломжтой гэсэн үг.

Эрдэмтэд ч хүний мууг үзэх гэж энэхүү туршилтыг эхлүүлээгүй бөгөөд гол зорилго нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн үйл хөдлөлөөрөө болон харилцааны эрхтнүүдээрээ илэрхийлж чадахгүй байгаа зүйлсийг бодлыг нь шууд унших замаар мэдэж харьцах явдал байсан байна. Өөрөөр хэлбэл толгойд асар нарийн мэдрэгч болон код тайлагч бүхий малгай өмсгөж компьютерийн дэлгэц дээр юу бодож, хүсч байгааг нь текстээр шууд унших юм билээ.

Эдгээр туршилтуудыг дараах 3 түвшинд хийж үзсэн байна. Эхнийх нь хүний зүүдийг судлах, хоёр дахь нь тухайн хүн ямар нэгэн объект хараад дотроо тэрхүү объектийн талаар бодож буй бодол, төсөөллийг нь, гурав дахь нь хүний бодлыг унших байв. Үүний энгийн хэлбэр нь тухайн хүний хүсч буй зүйлсийг нь 3 хэмжээст хэлбэрээр компьютер дээр дүрсээр илэрхийлэн бусдад харуулж болж байсан байна. Нарийвчилсан хэлбэр нь тухайн хүний бодлын унших аж. Зүүдний хувьд зүүдэлж буй хүнийг удирдах, харьцах туршилтуудыг амжилттай хийсэн бөгөөд унтаад зүүдэлж буй хүн нь өөрөө зүүдэлж байгаа гэдгээ мэдэж харьцаж байсан нь гайхалтай үр дүн байв. Сүүлд гарсан “Inception” кино үүнийг тайлбарлах сайхан жишээ болох юм билээ. Өөрөөр хэлбэл хүний юу зүүдэлж байгааг мэдэх боломжтой болоод байгаа аж. Үүнтэй яг адилхан концепц дээр суурилан тархины мэдрэлийн эсүүдтэй ажиллах замаар унтаагүй сэрүүн байгаа хүний бодлыг унших туршилтууд эхэлсэн ажээ. Цаашилбал нас бараад удаагүй байгаа хүний хүртэл бодлыг хэсэг хугацаанд “татан авч уншиж” боломжууд байгаа бололтой юм билээ.

Энэхүү туршилт нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн хүрээнээс халиад үг хэлээр дотоод сэтгэлээ бүрэн илэрхийлж чаддаггүй хүмүүсийг зах зээлээ болгож эхлээд байгаа аж. Зарим оффисийн буюу асар их хэмжээний бичиг баримттай ажилладаг ажилтнууд дээр гараараа компьютер дээр шивэхийн оронд тархин дотроо бичихийг хүсч байгаа зүйлээ бодон шууд автоматаар компьютер руу оруулж болох эсэх туршилтыг хүртэл ид хийж байна.

Цаашилбал энэхүү туршилтын хамгийн оргил нь хүний худал ярих чадварыг зогсоох эсэх дээр том асуултын тэмдэг гарч ирж буй бололтой! Энэхүү зүйл амьдрал дээр хэрэгжвэл шүүх, цагдаа, прокурорын хэрэг энэ дэлхий дээр бараг байхгүй болж нууц амраг, тагнуулч нар гудамжинд лааз өшиглөж эхлэх буй заа. Цаашилбал олон улсын харилцаа, үнэт цаасны арилжаатай холбоотой гардаг эрсдлүүд байхаа больж покер гэдэг тоглоомын утга нь өөрөө алдагдах биз ээ.

Эрдэмтэд энэхүү туршилтын явцад зөвхөн хүн худлаа ярьдаггүй агаад сармагчинаас эхлээд зарим төрлийн далайн амьтад хүртэл худал дохио өгч бие биенээ “явуулдаг” нь батлагдсан байна. Гэхдээ хүн төрөлхтөн худал ярихыг урлаг болтол нь төгөлдөршүүлсэн бололтой.

Магадгүй Монголын улс төр энэхүү бодол уншигч машинтай бол одоо байгаагаас хамаагүй хөгжилтэй бөгөөд зажлууртай болох байсан буй заа.

Бодлыг уншигч машин ба технологи бидэн рүү ирж айсуй. Аюугтун!

Overconfidence among experts

Almost all of us have tendency to be overconfident. It is funny to learn that even top experts in the world were saying the following statements!

“A severe depression like that of 1920 - 1921 is simply outside the range of possibility!”

Harvard Economic Society - Weekly Letter - 16 November 1929

“Don’t worry. They couldn’t hit an elephant at this dist…”

The last words of General J.B. Sedgwick - American Civil War, 1876

“This actor does not have the presidential look!”

A United Artists executive rejecting Ronald Reagan to play the role of the president in ‘The Best Man’

“Heavier-than-air flying machines are simply impossible! Radio has no future. X-rays will prove a hoax.”

Lord Kelvin - British mathematician and physicist, 1899

NEVER SAY NEVER, or how tomorrow’s technology caught out the experts!

“Drill into the ground to try to find oil? You’re crazy.”

Workers to railroad conductor Edwin Drake who drilled the first US oil field, 1859

“Television will not last. People will get tired of staring at a plywood box every night.”

Daryll Zanuck, 20^th Centruy Fox producer, 1946

“There is no reason anyone would want a computer in their home.”

Ken Olson, president of Digital Equipment Corp, 1977.

“Who the hell wants to hear actors talk?”

Warner Bros, 1927

“I think there is a world market for maybe five computers.”

Thomas Watson, chairman of the board of IBM, 1943

“The bomb will never go off. I speak as an expert in explosives.”

Admiral William Leahy, US Atomic Bomb Projects

“This telephone has too many shortcomings to be seriously considered as a means of communication.”

Western Union, 1876

Ownership versus Control

 Эзэмшил ба Хяналт

Financial Economics сэтгүүл дээр арван жилийн өмнө “The separation of ownership and control in East Asian Corporations” гэсэн судалгааны материалыг Дэлхийн Банк, Хонг Конгийн Их Сургуулийн эрдэмтэд, судлаачид хэвлүүлжээ. Уг судалгааны гол дүгнэлт нь тухайн үед Зүүн Өмнөд Азийн том компаниудын эд баялаг тухайн улсуудын цөөн хэдхэн гэр бүлийнхний гарт төвлөрөн удирдагдаж байсан байна. Арав гаруй жилийн өмнө Азийн Бар улсууд гэж дэлхийд цоллуулан эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийд тэргүүлж байсан улсуудтай одоо Монгол улсыг зарим нэг үзүүлэлтээр нь харьцуулан харвал нэг их алдаа гарахгүй болов уу. Тэр ч утгаараа тухайн үед асар өндөр өсөлтийг үзүүлж байсан Азийн бар улсуудын корпорациудын судалгаанаас өнөөгийн Монголын компаниудын зарим нэг нийтлэг хандлагыг анзаарч болохоор харагдав.

Дээрх судалгааг хийсэн нөхдүүд Зүүн Өмнөд Азийн Хонг Конг, Индонези, Япон, Солонгос, Малайз, Филиппин, Сингапур, Тайвань, Тайланд зэрэг 9 орны нийт 2,980 биржид бүртгэлтэй компаниудыг судалгаандаа хамруулсан бөгөөд дараах үр дүн гарч байсан байна. Компаниуд хоорондын пирамид бүтэц болон компаниуд хоорондоо солилцсон хувьцааны (cross-holdings) схемээс болж эзэд нь хувьцаагаараа дамжуулан авах ногдол ашиг буюу мөнгөн урсгалаасаа хамаагүй илүү хувиар тухайн компаниуд шийдвэр гаргах саналын эрхтэй байсан байна. Одоо ч байгаа буй заа. Ялангуяа энэхүү бүтэц нь гэр бүлийн хүрээнд бизнесийн удирдлагаа барьдаг болон жижиг, дунд түвшний компаниудын дунд элбэг байдаг аж. Дээр дурдсан 2,980 компанийн бараг 70% нь ганц хувь нийлүүлэгчтэй байсан гайхалтай зүйлийг илрүүлжээ. Түүнчлэн гол удирдлагын баг нь хувь нийлүүлэгч нарын хамаатан, төрөл төрөгсөд нар байсан нь эдгээр компаниудын нийтлэг зүйл нь байсан аж.

Нөхдүүд энэхүү судалгааг хийхдээ компани бүр дээр 5%-с дээш саналын эрхтэй хувьцаа эзэмшиж буй бүх хүн, хуулийн этгээдийг судлан гаргасан байна. Ихэнх тохиолдолд мэдээж хувьцаа эзэмшигч нь хувь хүн биш харин хуулийн этгээд, санхүүгийн байгууллагууд, бүр төрийн бус байгууллага буюу ашгийн бус сангууд байх нь элбэг байсан бөлгөө. Мэдээж нилээд юмыг нь ухаж байж үүнийг илрүүлсэн нь ойлгомжтой бөгөөд зөвхөн нэг компанийн бүтцийг хараад энэхүү судалгааг гаргах ямар ч боломжгүй билээ. Эдгээр конгломер компаниуд болон гэр бүлүүдийн хувьд аль нэг компанийнхаа дөнгөж 20% хувьцааг эзэмших нь дундаж хувь үзүүлэлт бөгөөд үлдсэн 60-80%-ийг нь өөр бусад компаниудаар дамжин шууд бусаар эзэмшдэг байна.

Гэхдээ мэдээж конгломер болон групп компаниудад ямар компаниудыг багтааж ойлгон, нэгтгэн тайлагнах вэ гэдэг нь улс бүрээр бага зэрэг ялгаатай байна. Ухаан нь БНСУ-д гэхэд Шударга Худалдааны Комисс нь группт багтах аливаа компанийн дор хаяж 30%-ийг группын аль нэг компани нь эзэмшдэг байх ёстой гэсэн заалтуудыг бизнесийн хууль эрхзүйн орчиндоо мөрдүүлдэг аж.

Үүнээс үүдээд компанийн эзэмшлийн хувь болон хяналтын хувь гэсэн ойлголтууд зүй ёсоор гарч ирж байна. Эзэмшлийн хувь гэдгийг энэхүү хувиараа дамжуулан нөгөө этгээд хир хэмжээний орох ба гарах мөнгөн урсгалд оролцож буйгаар тодорхойлсон байна. Харин хяналтын хувь гэдгийг саналын эрх буюу компанийн шийдвэр гаргалтанд оролцож буй хувь оролцоо гэж ойлгож болно. Ялгааг нь тодорхой гаргахын тулд энгийн нэг жишээ авъя. Нэгэн гэр бүл биржид бүртгэлтэй А компанийн 11%-ийн хувьцааг нь эзэмшдэг. Харин энэхүү А компани нь В компанийн нийт хувьцааны 21%-ийг эзэмшдэг. Энэ нөхцөлд нөгөө гэр бүл маань В компанийн хувьд 2%-ийн эзэмшлийн эрхтэй ч 11%-ийн хяналтын багцыг үүсгэсэн гэсэн үг ажгуу. Ийм учраас зарим хөрөнгийн биржүүд, засгийн газрууд саналын эрхтэй хувьцааны тоон дээр нэг этгээдийн эзэмших хувь дээр хязгаар тогтоох зэрэг арга хэмжээг авч ирсэн байна.

Пирамид бүтэц гэдэг нь ямар нэг этгээд аль нэг компанийн хувьцааны дийлэнх хэсгийг эзэмших бөгөөд энэхүү компани нь бусад компанудын хувьцааны мөн л дийлэнх хэсгийг эзэмших юм. Энэхүү үйлдэл нь доошоогоо хэдэн ч түвшин явж болох бөгөөд явах тусам бүтэц улам төвөгтэй болох юм.

Харин Cross-Holdings гэдэг ойлголтыг тухайн компани нь өөрийн группын аль нэг компанийн хувьцааны тодорхой хэсгийг эзэмших явдлаар тайлбарлаж болохоор байна. Гэхдээ энэхүү бүтэц нь компани хоорондын мөнгөн урсгал болон саналын эрхийг тооцоход хүндрэл учруулдаг. Жишээ нь, А компани нь Б компанийн 50%-ийн хувьцааг эзэмшээд, нөгө талдаа Б компани нь А компанийнхаа 25%-ийг эзэмшдэг байж болно. Энэ нөхцөлд А болон Б компаниуд цугтаа аль нэг групп болон гэр бүлд хамаарагддаг байх нь элбэг. Тийм биш бол энэ бүтцээр ажиллахад тун төвөгтэй байх нь мэдээж. Охин буюу салбар компаниудтай холбоотой мөн төвөгтэй асуудлууд үүсдэг. Жишээ нь, хувь нийлүүлэгч А компанийн саналын эрхтэй хувьцааны 25%-ийг эзэмших бөгөөд энэхүү А компани нь Б компанийг 100% эзэмшдэг. Харин Б компани нь А компанийн нийт хувьцааны 50%-ийг эзэмшдэг байх тохиолдол байна. Энэ нөхцөлд хувь нийлүүлэгч нь А компанийн хувьд хэдэн хувийн хяналтын эрхтэй байх вэ? Нөхдүүд үүнд хариулахдаа 50% гэх бөгөөд тухайн хувь нийлүүлэгч 25% нь шууд, үлдсэн 25% нь шууд бус буюу пирамад бүтцээр дамжин хяналтын 50%-ийн багцыг эзэмшиж байна гэж ойлгож болохоор байна.

Олон юм нуршилгүйгээр жишээ болгож Солонгосын Лотте групп буюу Kyuk Ho Shin-ийн гэр бүлийн эзэмшлийн болон хяналтын хувийг харуулъя.

Ер нь бол компаниудын гүйцэтгэлийн үнэлгээ, хувьцааны үнэ ханшийн мэдээлэл, эдгээртэй холбоотой акедемик судалгаа их байдаг ч өмчлөлийн бүтэцтэй холбоотой судалгаа, мэдээлэл хаа хаанаа хомс байдаг. Иймээс өдгөө IPO гэдэг үг моодонд орж байгаа өнөө үед Монголоос “угшилтай” энд тэндхийн хөрөнгийн биржүүдэд гарсан компаниуд дээр энэ төрлийн судалгааг хийвэл сонирхолхой бөгөөд хэрэгтэй акедемик, үнэтэй судалгааны ажил болох болов уу.

Хөрөнгө эзэмшиж буй этгээдүүдийн хувьд хяналтын хувь чухалд тооцогдох нь зүйн хэрэг ч тухайн бизнесийг авч явж буй хөндлөнгийн хөлсний менежерүүдэд шийдвэр гаргах түвшин буюу компанийн эзэмшлийн хувь нь хэрэгтэй байх буй заа. Саналын эрхтэй хувьцааны хувиар дамжин ногдол ашиг хуваарилах эсэх, хөрөнгө оруулалтын бүхий л шийдвэрүүд, хувийн шинжтэй томилгоог хүртэл хийх боломжой, хийдэг билээ.

Зүүн Өмнөд Азийн эдгээр компани, эзэд нь болох гэр бүлүүдийн түүхийг нь цааш судлаад үзвэл бараг бүгд анх бизнесээ эхлэхдээ засгийн газрын зүгээс ямар нэг хэмжээгээр дэмжлэг авч байсан байх ажгуу. Жишээ нь экспорт ба импортын онцгой эрх, тодорхой хугацаанд гадаадын компаниудтай өрсөлдөхөөс хамгаалсан янз бүрийн хамгаалалтууд, дотоодын зах зээл дээрх монополь эрх, засгийн газар хооронд хийгдсэн том төсөл, худалдан авалтын гүйлгээг хийх гэх мэт.

Судалгааны харахад дээрх Азийн 9 улсын корпорациуд бүгд группын пирамид бүтэц болон групп дотроо харилцан солилцсон хувьцааны схемийн дагуу нийт компанийн эд баялагын дийлэнх хувийг нэг хүн, эсвэл нэг гэр бүл саналын эрхтэй хувьцааны тоогоор хянаж, удирдаж байсан байжээ. Жишээ нь, Индонез улсын нийт компаниудын нийт хөрөнгийн 17%-ийг нэг гэр бүл дангаараа эзэмшиж байсан байх. Цаашилбал Индонез, Филиппин, Тайланд улсуудад арван гэр бүл л тухайн улсын компаниудад харъяалагдаж буй нийт хөрөнгийн талыг нь, Хонг Конг ба Солонгос улсуудад 1/3-ийг мөн л арван гэр бүл хянаж байх жишээтэй. Гэвч улс орны ерөнхий эдийн засаг өсч дээшлэхийн хирээр ганц хүний эсвэл гэр бүлийн гарт байсан компаниудын хувь эзэмшил, хяналт аажим багасч буй статистикийг мөн энэхүү судалгаа гаргаж баталсан байна. 

Монголчуудын хувьд ид “моод”-нд орж буй Хонг Конгийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын зах зээлийн үнэлгээний дийлэнх нь 1996 онд ердөө 15 гэр бүлд ногдож байсан ба энэ нь тухайн санхүүгийн жилийн Хонг Конгийн ДНБ-ийн 84.2% болж байсан байх юм. Харин бараг ижил хугацаанд буюу 1998 онд АНУ-ын хамгийн баян 15 гэр бүлийн хөрөнгийн үнэлгээ нь АНУ-ын ДНБ-ийн дөнгөж 2.9%-тай тэнцэж байсан байна. Яагаад ийм байгааг хоёрхон жишээгээр тайлбарлаж болохоор байна. Сухартогийн гэр бүл Индонезид нийт 417 ХК болон ХХК-тай байсан бөгөөд эдгээрийг нь хүүхдүүд нь, хамаатнууд нь, түншүүд нь авч явдаг байсны дийлэнх нь засгийн газрын өндөр албан тушаалтнууд байсан билээ.

Филиппинийн ерөнхийлөгч Ф.Маркосын салсан эхнэр нь 1998 онд Financial Times-д ярилцлага өгөхдөө:

“We practically own everything in the Philippines from electricity, telecommunications, airlines, banking, beer and tobacco, newspaper publishing, television stations, shipping, oil and mining, hotels and beach resorts, down to coconut milling, small farms, real estate and insurance”

гэж хэлсэн байдаг юм билээ.

Төр ба бизнесийн энэхүү “янаг амрагийн холбоо” бүхий зах зээлийг судлаачид CRONY CAPITALISM гэж тодорхойлсон байх бөгөөд Монгол улс энэ замналаар замнаж буй эсвэл замнах эсэхийг УИХ-д байгаа гишүүд, ирэх жил дэвших гэж байгаа нөхдүүдээр баримжаалан тодорхойлж болох байх. Иймээс хувь хүний хариуцлагаа дор бүрнээ ухамсарлаж иргэн бүр баялаг бүтээх үйл ажиллагаанд оролцох, хувь нэмрээ оруулах, хамгийн гол нь үүний тулд өөрсдийгөө боловсруулах, чадваржуулах ажил ихэд чухал мэт. Австралийн аборижинал нар, АНУ-ийн индиануудтай өөрсдийн ирээдүйг зүйрлэж болохгүй ч “үнэгүй мөнгө ба бэлэн хоол” зөвхөн занганд л байдгийг санаж загас барих аргыг сурахыг бултаар чухалчилъя.

Судлаачид зүүн өмнөд азид Crony Capitalism үүссэн гэж яг таг батлаагүй ч нээлттэй компаниудын хувьд азийн компаниуд илүү нийт хөрөнгө дээрээ томруулах дээр стратегиа боловсруулж байхад барууныхан өөрийн хөрөнгө дээрээ гол анхаарлаа тавьдаг ялгааг бусад судлаачид гаргасан байна билээ. Энэ ч утгаараа ч юм уу ижил хэмжээний хөрөнгө, нэр хүндтэй, эрсдэлтэй барууны болон азийн компаниудын хувьцааг анзаарахад Азийн компаниудын хувьцааны үнэлгээ ялимгүй хэмжээгээр үргэлж барууны компаниудаас доогуур байдаг хандлага буйг мөн бусад судлаачид мөн баталсан байдаг юм билээ. Тэгэхээр компанийн засаглал гэдэг зүйл хичнээн чухал болох нь анзаарагдаж буй биз ээ.

Азийн бар гэгдэх улсуудад ийм асуудлууд бизнес болон төрийн түвшинд байсан бол Чоно эдийн засаг байгуулахаар зорин тунхаглаж буй манай улсын хувьд гаргалгаа нь ямар байх ёстой вэ?

Executive Remuneration Perspective

Удирдах ажилтнуудын цалин урамшууллын хэтийн төлөв

  

Mercer гээд хүний нөөцийн нилээд том компани байх. Монголд үйлчилгээ үзүүлээд эхэлсэн юм билээ. 2011 оны эхний хагаст эдний компаниас гаргасан тайлан, судалгааны хэдэн материалуудтай танилцав. Хэдий энэ дунд Монголтой холбоотой судалгаа байхгүй ч бидний хувьд харьцуулж харах нилээд зүйлс байна.

Эдийн засгийн эрчимтэй өсөлт, чадварлаг, мэргэжлийн боловсон хүчний хомсдол, дээрээс нь инфляциас болоод Азийн орнуудад, ялангуяа Хятад, Энэтхэг, Индонези, Вьетнам, Филиппин, Малайз улсуудад удирдах ажилтануудын цалин, урамшууллын хэмжээ эрс өсч байгаа бололтой. Өөрөөр хэлбэл хүний нөөцийн их шилжилт барууны орнуудаас азийн орнууд рүү хөврөөд эхэлжээ. Өнгөрсөн жил буюу 2010 онд Азийн улсуудын удирдах ажилчидын дундаж цалин Европын ижил түвшний албан тушаалтануудын дундаж цалингаас давж гараад байна. Энэ эрчээрээ явбал 2013 он гэхэд Ази тив АНУ-ыг энэхүү үзүүлэлтээрээ элбэгхэн гүйцэж түрүүлэхээр байна.

Дэлхий даяар буюу хөгжиж буй болон хөгжилтэй орнуудын аль алийнх нь хүний нөөцтэй холбоотой гол асуудал нь чадварлаг боловсон хүчин, гүйцэтгэх удирдлагын гол хүмүүсээ урт хугацаанд хэрхэн тогтоох вэ гэдэг болоод байгаа аж. Боловсруулж туршигдсан төгс схем нь ч гараагүй байна. Нөгөө талаасаа “чадварлаг, сайн” боловсон хүчин гэж хэнийг хэлээд байна гэхээр шинэ санаа санаачлага гаргагч, том зургаа харж сэтгэж чаддаг, эрсдэл хүлээх зоригтой, чадвартай, хурдтай ажилладаг хүмүүсийг хамаатуулаад байна. Ийм нөхдүүдтэй компаниуд хуучин үсрээд л 3-4 жилийн гэрээ хийдэг байсан бол одоо 10-20 жилээр гэрээний хугацаагаа ярьдаг, хийдэг болжээ.

Дэлхий улам бүр “хавтгай” болохын хирээр улс үндэстэн хоорондын үйлчилгээ, бараа, хамгийн чухал нь цалингийн жишиг салбар болон албан тушаалын эрэмбээр ижил болж буй хандлагыг бид анзаарах ёстой. Гол нь тухайн хувь хүний чадвар, мэдлэгээс үүдэн ялгаа гарахаас бус үндэстэн, ястантай холбогдож цалин, урамшууллын ялгаа байх огтхон ч ёсгүй, бид өөрсдөө ч байлгах учиргүй билээ. Ижил чадвар, мэдлэгтэй мөртлөө газар, тэнгэр шиг цалин авч, энд тэндэхийн улсуудад зорчихдоо ижил үнээр кофе авч ууж, адил үнээр таваг хоол идэж байгаа нь компаниудын хүний нөөцтэй холбоотой “даяар” асуудал болж буй мэт. Ухаан нь үндэстэн дамнасан корпорациудын хувьд тухайн улсын дундаж цалингийн жишгийг хүний нөөцийн бодлоготой уяах нь утгагүй болж буй хэрэг юм.

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын хүний нөөцийн бодлогын цөм нь хувьцааны үнэ дээр суурилсан байдаг нь асар том эрсдэл дагуулдагийг саяхан болж өнгөрөөд байгаа дэлхийн эдийн засгийн хямрал, биржүүдийн савалгаанаас ажиглаж болно. Ийм ч учраас хөрөнгийн захад ажиллаж буй компаниуд хүний нөөцийн хувьд ялангуяа түлхүүр менежер, удирдах ажилтан нартаа тусгайлсан урамшууллын бодлого буюу дан ганц хувьцааны үнэ ба өөрсдөөс хамааралгүй үүссэн эрсдэлтэй холбоотой гарзыг үл тооцсон хувилбаруудыг боловсруулан мөрдөж эхлээд байгаа аж. Энэтхэг улсад бол дунд түвшний менежерүүддээ дайлюшин хийгдэхгүй гэсэн нөхцөлтэйгээр компанийн хувьцааг эзэмшүүлэх хөшүүрэг их дэлгэрч байгаа сурагтай. Харин Япон улсын хувьд урамшууллын дөнгөж 20-30% нь хувьсах буюу гүйцэтгэлийн үр дүнгээс цэвэр шалтгаалдаг ба 70-80% нь бараг тогтмол шахуу байдаг аж. Үүгээрээ life time employment гэдэг концепцийнхаа үндсийг тавьдаг байх. Японы гол сонирхол татсан онцлог нь хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компани байсан ч гэсэн хэрэв тухайн хүний жилийн цалин, урамшууллын дүн нь 100 сая иэнээс (ойролцоогоор 1.2 сая ам.доллар) давбал нийтэд мэдээлэх, хөрөнгийн биржийн журам ёсоор бусдад тайлагнах албагүй аж. Үүгээрээ компани болон ажил олгогч нарыг дэмжих бодлоготой байж болох юм.

Монгол улс маань хурдацтай өсч дэвжиж буй орнуудын тоонд зүй ёсоор тооцогдож буй бөгөөд 2011 оны эхний хагаст л гэхэд эдийн засгийн хувьд 14.3%-ийн өсөлт үзүүлээд байна. Үүнтэй уялдан гадаадаас хуучинтай харьцуулбал асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт урсан орж ирж “мөнгөтэй” байхын зовлонг амсаж эхлээд буй. Энэхүү эдийн засгийн өсөлт, бизнесийн боломжуудыг харан өөрийгөө үнэлж буй чадварлаг залуус байхад нөгөө талд эдгээр залуусын гүйцэтгэл дээр суурилсан цалин, урамшууллын систем бүхий аж ахуйн нэгжүүд байж гэмээнэ энэхүү харьцааг тэнцвэржүүлэх ёстой. Ялангуяа сайн хүн авахаас гадна уг хүнээ тухайн байгууллагадаа хэрхэн удаан хугацаагаар барих вэ гэдэг нь хүний нөөцийн гол асуудалд тооцогдож байгаа болов уу. Үнэхээр чадварлаг бөгөөд хийсэн ажилтай, хийх хүсэл тэмүүлэл, зоригтой залуусыг морь мал, төмөр машинаас илүү үнэлдэг болох нөхцөл хүссэн хүсээгүй Монгол шиг хөдөлмөрийн зах зээлд үүсээд байна. Үүний тулд хүний нөөц нь өөрөө чанартай байх, сургалтын систем шинэчлэгдэх гээд энэ төрлийн экосистемийн хувьд яригдах том асуудал бидний өмнө тулгараад байна.

Дээр дурдсанчлан Монголын хувьд эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өсч буй өнөө үед цалин хангамж дор хаяж тэр хувиар өсөх ёстой мэт боловч энэхүү эдийн засгийн өсөлтөнд мань мэт нь өөрсдөө ямар хувь нэмэр оруулж байгаагаас хамаарч хувь хүртэх эсэх, хэдэн хувь энэ тэр гэдэг нь яригдах нь бизнесийн хувьд шударга билээ. Тэрнээс Монгол хүн болохоороо зүгээр сууж байгаад хишиг хүртэх ёстой гээд мунхаглаад байвал хүн болж амьдарч байгаагийн утга нь өөрөө үл ойлгогдох бөлгөө.

Товчхон дүгнэхэд дэлхий даяар ажил олгогч нар ажилчиддаа компанийн хувьцааг эзэмшүүлэх замаар уях биш тухайн хүний бий болгосон баялагаас тохирсон хувиар нь тухай бүр урамшуулж явах чиглэл рүү явж байгаа бололтой. Хэзээ хуваарилагдах нь мэдэхгүй ногдол ашиг хүлээж байснаас гялалзуулж хийсэн ажлынхаа шагналыг тэр дор нь хүртээд явах нь хар, шар гэлтгүй хүн болгоны хүсэл байх буй заа. Гол нь гүйцэтгэлийг хэрхэн үнэлэх вэ гэдэг нь чухалд тооцогдоно. Орчин үеийн хандлага нь богино эсвэл дунд хугацаанд суурилсан санхүүгийн зорилтоос илүү урт хугацааны буюу стратегийн түвшинд гаргасан үр дүнгээр нь гүйцэтгэлийг хэмжих индексүүдийг ашиглаад эхэлжээ. Ер нь бол дэлхийн том компаниудын гүйцэтгэх захирал нарын жилийн нийт орлогын багцынх нь дөнгөж 20-30% нь үндсэн цалин, үлдсэн нь бонус буюу урамшууллаас бүрддэг тооцоог саяхан бас Financial Times дээр гарсан судалгаанаас харж байсан юм байна.

Жич: Төр захиргааны ажилчид, албан хаагчид өглөө 8-с ажил нь эхэлдэг болсноос хойш 9 цагт эхлэх ажилдаа машинаар явдаг хүмүүс Энхтайвны гүүрээр маш сэлүүхэн зорчдог болсон гэлцэх юм билээ. Тэрийг би нь төрийн байгууллагынхан бүгд машинтай бас бүгд зайсанд амьдардаг гэж хэлэх гэсэн онигоо гэж ойлгосон. Хүний нөөцийн асуудал нь зөвхөн хувийн хэвшил бус төрийн албан хаагчдын цөм бодлого байх ёстой гэдэг утгаар үүнийг бичив.

Power and Responsibility

Эрх мэдэл ба Хариуцлага

Аливаа улс үндэстэн, аж ахуйн нэгжийн хамгийн үнэт капитал нь хүн гэж сүүлийн үед нилээд тунхаглах болов. Логикоор бодоход аливаа капитал үнэ цэнэтэй байх эсэх асуудал нь тухай капиталын эрэлт дээр суурилж таарах байх. Хүн дээр жишээлэхэд үнэ цэнэ, зорилго, мөрөөдөл, чадвар, мэдлэг, хандлагаар нь хэмжигдэх юм болов уу? Адилгүй чадвар, ялгаатай зорилго бүхий хүмүүсийн үнэ цэнэ адил байх ёстой, хүн л юм чинь ижилхэн үнэлэгдэх ёстой гэвэл бизнесийн зарчмаар бол ойлгомжгүй асуудал болох билээ.

Дотоод, гадаадад төгссөн нижгээд залуустай уулзаж ярилцаж байхад дараах зүйлс нийтлэх анзаарагдав. Зарим залуус нь Монгол гайгүй болж байгаа сургаар л зорьж ирж байх шиг. Уул уурхайн ордууд эргэлтэнд ороогүй байсан бол тэд мөд ирэхгүй байсан байх гэж бодохоор жаахан тиймхэн санагдах. Мэдээж хүн болгон боломжтой, таатай газар руу тэмүүлэх нь зүйн хэрэг ч мастераас дээш зэрэг цол бүхий ухамсартай иргэд бусдад тэрхүү боломж, таатай байдлыг бий болгох процест өөрөө хувь нэмэр оруулах сэтгэлгүй байвал тиймхэн л байх юм билээ.

Дараагийн нэг анзаарагдсан зүйл нь гаднаас ирж буй нөхдүүдийн дийлэнх нь том компанид өндөр албан тушаалд шууд буух амбицтай. Мэдээж үүнийг залуу хүний хувьд үгүйсгэх аргагүй боловч тухайн том зорилго, том амбиц нь тухайн нөхцөл байдалдаа тохирсон, ирээдүйд бодитоор биелэгдэх боломжтой байх нь хамгаас чухал. Залуус бид огт мөрөөдөхгүй, мэргэжлийн болон этикийн том амбиц гаргахгүй бол амжилтанд хүрэхгүй нь ойлгомжтой. Хэрэв чи боломжийг харж, мэдэрч байгаа бол хэрхэн боломжийг бодит байдал болгох төлөвлөгөө чинь л эрхэм билээ. Өөрөөр хэлбэл зарим залуус маань өнгөрсөн фактууд дээрээ хэт их суурилан одоо үеийн нөхцөл байдалтайгаа сайн холбож томъёолж байгаа боловч ирээдүйн төлөвлөгөөгөө үүн шигээ тодорхой гаргахгүй, харахыг хүсэхгүй байгаа мэт санагдсан бөлгөө. Жишээлбэл өвөл болохыг мэдэхгүй гоё өнгөтэй цэцэг болгон дээр нисч буугаад явдаг эрвээхэй шиг. Хэний айраг исч, хэний охин өссөнийг харж айл хэсээд явбал баялаг хаана бүтээгдэх билээ.

Энд тэндхийн ном сонин уншиж, амжилтанд хүрсэн хүмүүстэй уулзаж байхад тэдгээр хүмүүс өөрсдийнхөө чадвар, боломж, үнэ цэнэ, сонирхол, хүсэл тэмүүлэл, мөрөөдөлөө аль эртнээс томъёолж төлөвлөсөн хүмүүс байгаад байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр ажилд орохын тулд тухайн том компани, эсвэл том албан тушаалд тааруулж өөрийгөө зэрэмдэглэх биш харин өөртөө тохируулж буюу өөрийн үнэ цэнэ, чадвар боломж, сонирхол, хүсэл мөрөөдөлдөө тааруулж сонголт хийвэл хамаагүй илүү урт настай сонголт байх юм уу. Урт настай гэхээсээ илүү хариуцлага хүлээх чадвар нь хамаагүй өндөр байх боломжтой мэт санагдана. Хариуцлага хүлээх чадварааc амжилт бараг бүрэн хамаардаг гэж хэлж болно биз ээ.

Арав гаруй жилийн өмнө хэвлэгдэж байсан Алвин Тоффлерийн “Эрх мэдлийн шилжилт” хэмээх номонд эрх мэдэл нь хүчирхийлэл, эд баялаг, мэдлэг гэсэн гурван зүйлийг дагаж байдаг хэмээн дүгнэсэн байдаг. Хариуцлага гэдэг зүйл энэ гурван зүйлийн хаана нь зангидагдаж явдаг бол гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрөх. Хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн эхний үеүдэд бусадтай хариуцлага тооцох хамгийн амархан бөгөөд магадгүй ганц арга нь хүчирхийлэл байсан байх. Эд баялагийн үнэлэмж хүмүүсийн дунд бий болсноор хүнийг мөнгөөр болон эд баялагаар урамшуулаад зогсохгүй мөн хариуцлага хүлээлгэж “хоосруулж” болдог хөшүүргийг бий болгосон буй заа. Бэлэн өгч буй загасанд сэтгэл нь ханалгүй тэрхүү өгч буй загаснуудыг барих аргыг сурах эрмэлзэл нь хүмүүсийг мэдлэг дээр суурилсан эрх мэдлийн талбар руу түлхсэн нь мэдээж.

Мэдлэгийг дагаж ирж байгаа эерэг үр дагавараас гадна сөрөг үр дагавар буюу эрсдэл өссөн нь магадгүй хариуцлагын тогтолцоонд том сорилтыг та бидэнд үүсгэж буй мэт. Мэдлэгийн хуваарилалт нь өөрөө ихэвчлэл мэдээлэл хэлбэрээр дамжигдах тул магадгүй эдгээр мэдлэг, мэдээллийг бусдад дамжуулах, эс дамжуулах гэсэн ёс суртахуун, мөн чанарын асуудал үүсээд багагүй хугацаанд хүмүүс бидний нийгэмд оршиж байгаа мэт. Тэгэхээр ирээдүйд эрх мэдлийн хуваарилалт нь ёс суртахуун, хүн чанар дээр тогтох ёстой эсэх? Эс бөгөөс хүн хутгалж хөнөөсөн хүний буруу биш хутга зохион бүтээсэн хүний буруу гэдэг шиг стандарт та бидний нийгэмд тогтох ёсгүй билээ. 

World Capital Markets History and Development

World Capital Markets History and Development

Maxwell (1994) stated that Sumerian clay tablets consisted largely of records of a financial nature, such as credit, loans, interest, and exchange rates. Since the days of the Sumerians, over 5,000 years have already passed, there was a wide range of literature about the capital market development and its history, which dates back to the 1100s (Encyclopedia Britannica, 2010; Andromeda, 2010). It is good to follow old tracks to know how people have done before and what Mongolians should do now to operate an efficient and better modern stock exchange as a late comer. Therefore, it can be said that financial institutions, especially, the origin of stock exchanges, are as old as the hills.

It seems that the main factor of stock exchange’s birth was trading activities in agricultural and other commodities. Especially, trading and distance shipping opportunities between nations was a root in the institutional beginnings of stock exchanges appeared during the 16th and 17th centuries in Europe.  Encyclopedia Britannica (2010) acknowledged that trading in securities on a formal basis was already common in the industrialized nations by the 19th century and Dutch East India Company’s stock began to trade broadly in Amsterdam in 1609, which was the first time ever in the history. It is believed that from that time, trading activities started being regulated by governments and stock exchanges started to be seen the new sources of funds. Furthermore, it was mentioned that mining, rather than trade and commerce, was the impelling influence in the establishment of stock exchanges in South Africa and Canada. The same successful result could happen in Mongolia right now if there are efficient infrastructure and right ecosystem. Moreover, Obstfeld & Taylor (2004) argued that huge investments in American railroads, South African gold mines, Egyptian government debt, and Peruvian guano were one of main factors to establish and consolidate stock exchanges in these countries.

Besides business industries nature, generally speaking, developments in shipping, transportation logistics, information and communication technology, the internet, globalization, international capital mobility, and regulatory environment or regulation and deregulation made a huge change for stock exchanges around the world. I would like to mention here only one example. As Obstfeld & Taylor (2004, p.16) stated “the laying of the trans-Atlantic cable in 1866 reduced the settlement time for intercontinental transactions from roughly ten days (the duration of a steamship voyage between Liverpool and New York) to only hours”. In spite of these achievements, in the First and Second World War, the great depression, economic crisis including recent global financial crisis have marked by a sharp reaction against the financial markets. Especially, Edwards & Patrick (1992) noted that the two-oil crisis that occurred in the 1970s marked a big shift in global financial flow in the postwar period. In other words, this demonstrated that industrialized or developed countries could no longer dictate the destiny of the world’s financial market.

Many years ago, George Bernard Shaw said, “the lack of money is the root of all evil”. Therefore, it is a big question mark for developing countries on how to finance huge projects. However, commercial banks are a good solution for individuals and SMEs but not really for big projects and multinational companies. Projects, which require huge amounts of money eventually, have to go to capital market field. Nevertheless, what would be the “right” ratio between money market and capital market to have sustainable national economy? Perhaps this is ‘a million dollar’ question!

Commercial banks specialize in short-term borrowings, which is liquid but lack of providing long-term liquid financial products. It can be said that money markets and capital markets are two wings of the national economy. Ritter and Silber (1977) stated that the growth of national economy driven by well-functioned financial markets by giving both lenders and borrowers options they would not otherwise have, thereby increasing both savings and investment. Gart (1988) kept on saying that the capital markets were meant to finance long-term investments such as highways, shopping complex, and industrial plants. Apparently, still now, the best-known capital market product in developing countries is common stocks that are traded on the stock exchanges.

Perfection

Төгс байхуй

Аливаа хүмүүний баруун, зүүн хоёр мөрөн дээр нь бурхан, чөтгөр хоёр зэрэгцэн суугаад хүний амьдралын буян, нүгэл хоёрыг дэнслэн байдаг гэж хаа нэгтээгээс уншиж байсан санаж байна. Энэ хорвоо дээр төгс хүн байдаггүй гэж бараг хүн болгон ярьдаг.

Харин төгс гэдэг үгийг хүмүүс хэрхэн томъёолон ийнхүү ярьдаг нь сонин билээ. Зөвхөн өөрөө аз жаргалтай байж чаддаг эсвэл байдаг хүнийг хэлж байна уу, эсвэл огт нүгэл үйлдээгүй хүнийг ойлгодог уу? Өөрөө жаргалтай явж байгаад хажуу дахь хүндээ туслахгүй, нийгэмдээ хувь нэмэр оруулахгүй бол тэр хүн төгс гэдэг тодорхойлолтонд хамаарагдах уу? Өрөөлд дэм болдоггүй ч (албагүй тул) гай болохгүй яваад байдаг хүнийг төгс биш гэж маргах ёстой юу? Бусдад буян үйлдэхийн тулд өрөөлд нүгэл үйлдэх зайлшгүй шаардлагыг эсвэл хийсэн нүглээ цайруулан буян үйлдэн он цагийг элээх та бидний эдгээр амьдралын хэмнэлийг буян, нүглийн дэнс хэмээдэг болов уу.

Хүн бүр нүүрэндээ багтай амьдардаг гэдэг яриаг дээрх асуултуудтай бас холбож болох юм. Магадгүй хүн болгоны сэтгэлийн дунд “дотор хүн” нь оршиж, зарим үед бие хүн болон дотор хүний аймшигтай зөрчилдөөн гарч ухамсарт болон ухамсарт бус үйлдлийг хийхэд хүргэдэг байх. Энэхүү “дотор хүн”-ээ ялсан бодгаль магадгүй “төгс” хүн гэж цоллогдох учиртай юм болов уу даа. Энэхүү ялалт нь нэг удаагийн ялалт бус байх учиртай биз. Эс бөгөөс их унгасан ч өмхий, бага унгасан ч өмхий гэдэгчлэн бидний үйлдэж буй буян, нүгэлд их багийн ялгаа байхгүй билээ. Хэрэв ялгаа байдаг байсан бол төгс гэдэг ойлголт өөрөө утгагүй асуудал болох байх.

Тэгэхээр төгс болохын тулд буюу төгс болж харагдахын тулд бид заримдаа бодит бус зүйлстэй хий дэмий тэмцээд байдаг юм уу?